Ο Οιδίποδας αιώνιο σύμβολο της άγνοιας

Η άγνοια[1] πάντοτε αποτελούσε το μεγάλο φόβο των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Οι μελέτες των αρχαίων κειμένων αποδεικνύουν τη μεγάλη ανησυχία για την αυταπάτη της ελευθερίας του ατόμου και την άγνοια γεγονότων που το περικλείουν. Φυσικά στις μυθολογικές αναφορές η άγνοια προσεγγίζεται από την θεώρηση της κοσμογονίας και την επέμβαση των θεών στα ανθρώπινα δρώμενα.
Χαρακτηριστικό πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας που ζούσε στην άγνοια ήταν ο Οιδίποδας. Ο οιδιπόδειος κύκλος δεν είναι ένα δόγμα της μοίρας, ούτε απλά ένα δράμα χαρακτήρων, μια ηθικολογική τραγωδία. Είναι δράμα αποκάλυψης´ η αποκαλυπτική δράση οδηγεί τον ήρωα να μάθει την αλήθεια για τον εαυτό του και συγχρόνως τον οδηγεί στην καταστροφή του[2]. Είναι το σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται με πάθος να βρει τα μυστικά της ζωής. Ο αιώνιος αναζητητής της αλήθειας που ξεκινά την περιπέτεια της εξόδου από τον αμέριμνο κόσμο της άγνοιας. Ο τραγικός σοφόκλειος ήρωας αποτελεί το συνώνυμο της άγνοιας, της έλλειψης γνώσης. Όλη του η ζωή ήταν εγκλωβισμένη μέσα στη αγνωσία. Ο τραγικός του γάμος, η πρωτύτερη δολοφονία του πατέρα του, η απόκτηση παιδιών με τη μητέρα του, όλα δείχνουν την ποιητική αποτύπωση των συνεπειών της άγνοιας και το μυθολογικό φόβο των θνητών για το άγνωστο.
Ο μυθικός βασιλιάς της Θήβας χωρίς να γνωρίζει τη λαβδακίδικη καταγωγή του και μεγαλωμένος σε ένα εκτός αίματος οικογενειακό περιβάλλον, κατευθύνεται στο Μαντείο των Δελφών για να μάθει την αλήθεια. Συνεχίζοντας το ταξίδι του και αποφεύγοντας να γυρίσει στην υποτιθέμενη πατρίδα του, επιστρέφει χωρίς να το ξέρει στην αληθινή πατρίδα του. Στη διαδρομή δολοφονεί τον πατέρα του για ασήμαντη αφορμή εν αμύνη. Κι όμως ο ήρωας που έμελλε να αλλάξει την πορεία της Θήβας δε γνώριζε ότι συμπλέκονταν με τον αληθινό του πατέρα. Είναι ο ίδιος ήρωας που κατορθώνει να λύσει το περίφημο αίνιγμα της σφίγγας που μέχρι τότε είχε οδηγήσει στο θάνατο τόσους νέους ανθρώπους. Λύνει το αίνιγμα για να καταστεί σύμβολο της σοφίας. Ως δώρο της εξόντωσης του τέρατος ήταν ο γάμος του με τη χήρα πια βασίλισσα και ο ενθρονισμός του στην πατρογονική του πόλη -που ακόμη εξακολουθούσε να μην το γνωρίζει. Ο σοφός βασιλιάς φαίνεται να ζούσε για χρόνια ευτυχισμένος -οικογενειακά και πολιτικά- μέχρι να πέσει λοιμός στη Θήβα, να μάθει την αλήθεια και να φτάσει η ολοκληρωτική του πτώση στα μάτια θεών και θνητών μέσα στους επόμενους αιώνες. Χλευάστηκε. Κατάντησε παράδειγμα προς αποφυγή για εκείνα που ενώ μπορούσε να ερμηνεύσει, επέλεξε να μην το κάνει. Προτίμησε να ζήσει στη δική του ερμηνεία των πραγμάτων, στην οπτασία που τον έκλεισαν οι θεοί χωρίς να προσπαθεί να ξεφύγει.
Ο Οιδίπους, που έγινε τύραννος χάριν της γνώσης του, θα χάσει την εξουσία του μόλις μάθει την αλήθεια. Η αλήθεια εμφανίζεται πλέον ως ασύμβατη με τη σοφία. Ο βασιλιάς είναι αδαής, άπορος, έχει πλήρη άγνοια με τον ίδιο βαθμό πληρότητας που είχε η γνώση της απάντησης στο αίνιγμα της Σφίγγας. Κι όμως αυτή του η απάντηση που τον κατέστησε τον πλέον σοφό και τον οδήγησε στην αλαζονεία: ηύρηκεν ολομόναχος, την λύση και του αινίγματος και του χρησμού. Η άγνοια αυτή μέσω της γνώσης, δεν αντανακλά απλά την αλαζονεία του, αλλά την ύπαρξη τόσων πληροφοριών που τελικά δεν μπόρεσε να τις αξιολογήσει κατάλληλα και να οδηγηθεί στα σωστά συμπεράσματα.
Είχε τις πληροφορίες που χρειάζονταν ώστε σύντομα να αντιληφθεί το παρελθόν και τον παρόν, αλλά προτίμησε να μείνει προσκολλημένος στο φαντασιακό που έπλασε για τις γνώσεις και την σοφία του. Είναι καταδικασμένος να ζει στο σκοτάδι της άγνοιας και του πόνου μέσα σ' έναν παράλογο και μυστηριώδη κόσμο, και, παλεύοντας συνεχώς, να οδηγείται παρά τη θέλησή του στη μοιραία κατάληξη, την a priori καταδίκη του σε θάνατο, που τη γνωρίζει, αφού είναι το μόνο από τα όντα που έχει επίγνωση του θανάτου.
Η άγνοια όμως αυτή του Οιδίποδα ήταν η ρίζα όλων των κακών. Προσηλωμένος στη μορφή και στην ύλη ο ήρωας οδηγείται στις δικές του αυταπάτες. Όπως επισημαίνει ο Blum η αναζήτηση της επίγνωσης – ενόρασης ήταν πάντα παράλληλη με την ευλογία της άγνοιας. Αυτό αντανακλάται στην ταλαιπωρία του Οιδίποδα μεταξύ του γνωρίζω – δεν γνωρίζω, μια αμφιταλάντευση η οποία παραπέμπει στην αμφιθυμία του. Η σύζευξη του ότι ο Οιδίποδας αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα τον μωρότερο και τον εξυπνότερο άνθρωπο, σηματοδοτείται στην επίλυση του αινίγματος της Σφίγγας: ο Οιδίποδας επιλύει μεν το αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης και αναδεικνύεται γνώστης και ανώτερος πνευματικά, αλλά αυτή η γνώση δεν είναι αφομοιωμένη για τον ίδιο του τον εαυτό. Μη έχοντας εσωτερικεύσει αυτή τη γνώση, είναι καταδικασμένος να υπόκειται στη μοίρα και στο αναπόφευκτο.
Οφείλουμε, έτσι, ερμηνεύοντας το Σοφοκλή ότι η οιδιπόδεια άγνοια για τον ποιητή ουδέποτε αποτέλεσε κάτι το θετικό. Δεν είναι προοπτική και στάση ζωής, αλλά αντίθετα αιτία για τραγικό τέλος, αφορμή και σύμβολο προκειμένου να διδάξει τη δύναμη της γνώσης και της κρίσης στους θεατές του. Γιατί ο Οιδίποδας δεν αποτελεί ένα τυχαίο πρόσωπο που έπεσε στη θεϊκή δίνη της άγνοιας, αλλά και το σύμβολο της σοφίας. Είναι εκείνος που γνώριζε όλες τις απαντήσεις, που είχε όλη τη σοφία να βρίσκει λύσεις κατατροπώνοντας τέρατα. Κι όμως ο σοφός άνθρωπος μέσα στον παραλογισμό της αλαζονείας του δεν ανακάλυψε το παιχνίδι των θεών. Και τούτο το ανακάλυψε πολύ μετά την ίδια τη μητέρα και σύζυγό του.
Έτσι, ο Οιδίποδας καθίσταται στη δραματική ποιητική γλώσσα το αιώνιο σύμβολο της ανειδημοσύνης που ενώ ζούσε μέσα σε ένα καταιγισμό πληροφοριών που αρνούνταν να τις αξιολογήσει ορθολογικά. Η άγνοια τον οδήγησε μόνο πρόσκαιρα στην ευτυχία και την επιτυχία, αλλά τελικά τον έφερε στην καταστροφή, στον αιώνιο χλευασμό των θνητών. Τιμωρήθηκε από τα ίδια του τα χέρια για εκείνα που γίνονταν μπροστά του, για εκείνα που πληροφορούνταν, αλλά δεν μπορούσε να το κρίνει. Προτιμούσε να ζει μέσα στην άγνοια της αλαζονείας
Ένα κεντρικό σημείο στον Οιδίποδα του Σοφοκλή είναι το αίτημα του Τειρεσία προς τον ήρωα μη ρωτάς. Ο τυφλός και αμφίφυλος άνθρωπος, γνώριζε ότι η περιέργεια του Οιδίποδα θα προκαλούσε μια τρομακτική απάντηση την οποία ο βασιλιάς της Θήβας δεν περίμενε και δεν θα έπρεπε να ξέρει. Το ίδιο όμως το μη ρωτάς είναι η παρότρυνση που ακούμε και σήμερα για την ευτυχία που προκαλεί η άγνοια, το να ζει δηλαδή κανείς μέσα στην παραίσθηση των απαντήσεων, αλλά όχι στα συμπεράσματα. Παραδόξως το "μη ρωτάς", είναι ο τρόπος ζωής μέσα στην ερώτηση. Στις μέρες μας, έχουμε φτάσει σε μια συνθήκη πολιτισμού κατά την οποία η συνειδητοποίηση έχει να κάνει με το αντικείμενο, αλλά όχι με το υποκείμενο. Το αντικείμενο ελεύθερο από υποκειμενικότητα και μετακινούμενο από κάθε άμεση σχετικότητα στον ορίζοντα του, βρίσκεται σε άμεση αντίληψη.

[2] W.Schadewaldt, Ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή σε νέα ερμηνεία, 21, Hellas und Hesperien, 1956.

9 έκριναν :

Suspect είπε...

πιστεψε με Δειμε πως ολος ο πλανητης θυμαται τον Οιδιποδα γιατι πηγε με τη μανα του! :)

ο δείμος του πολίτη είπε...

Ύποπτε, δεν το ξεχνάω. Για όλα φταίει ο Φρόυντ...

thinks είπε...

Ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, είτε γράφτηκε χθες είτε πριν 2500 χρόνια, μετριέται και από την ικανότητα των εικόνων, φράσεων και υπονοουμένων να επιτρέψουν στην υποκειμενική σκέψη να επεκταθεί και να ταξιδέψει σε σφαίρες που υπερβαίνουν το μοτίφ και σκηνές μπροστά στον αναγνώστη, επιτρέποντας την σκεπτική, ηθική και κοινωνική θέση να εμπλουτίσει θετικά και εποικοδομητικά την ζωή του κάθε ενός από αυτούς που αγγίζει. Όπως οι σφαίρες σκέψης στις οποίες μετατοπίζεις την πλοκή του Οιδίποδα, φερ' ειπείν, Δήμο. Έκτακτη ανάλυση! Μου έδωσε ένα καινούργιο σημείο βλέψεως.

Το ερώτημα τότε είναι το αν ένας συγγραφέας είχε προμελετημένα ενσωματώσει αυτές τις σφαίρες στην εργασία του, ή, αν η εργασία είναι τόσο προικισμένη με μια ενστικτώδη ικανότητα από τον συγγραφέα ώστε να επιτρέψει "ανοδο" σε πορίσματα τα οποία να μην ήταν στο σχέδιο του γράφοντος;

ο δείμος του πολίτη είπε...

Thinks, προσωπικά πιστεύω ότι αυτό ακριβώς ήθελε να θέσει και ο Σοφοκλής. Εξ' ου και οι τόσες τραγικές ειρωνείες γύρω από την άγνοια, γύρω από εκείνα που έπρεπε να δει αλλά δεν τα έβλεπε, παρ' όλη τη σοφία του. Τόσο ο Τύραννος όσο και η επί Κολωνώ τραγωδία το δείχνουν.

αθεόφοβος είπε...

Δεν ξέρω πόσο σχετίζεται με την άγνοια ο Οιδίποδας γιατί έτσι και αλλιώς η μοίρα του ήταν προδιαγεγραμμένη από τους θεούς με τους χρησμούς τους ήδη με την τιμωρία που ήθελαν να επιβάλλουν στον Λάιο.
Η άγνοια λοιπόν είναι απλά το μέσον για να εκπληρωθουν οι θείκές επιθυμίες.

ο δείμος του πολίτη είπε...

Αθεόφοβε, συμβολισμός είναι. Ωστόσο, ο Σοφοκλής είχε μεγάλη πίστη στους θεούς.

Ανώνυμος είπε...

Ο φόβος της αφύπνισης/σεων.
Περιγράφονται απτόν Πλάτωνα, απτούς πρωτόπλαστους κ.ά.
Κάθε καινούργια γνώση θέτει σε αμφισβήτηση τις προηγούμενες, στη καλύτερη περίπτωση αξίζει νάχει κανείς φίλους της διαλεκτικής για να μη μένει μόνος στο στενό μονοπάτι της ζωής, ποτέ να μη νοιώσει ότι έφτασε κάπου κι' εάν μπορεί πάντα να κάνει μία νέα αρχή. Βέβαια αυτά αφορούν κατ' εξοχήν την ηλικία της μετάβασης απτή δουλειά στην απόσυρση,

ο δείμος του πολίτη είπε...

Airgood, η έξοδος από την άγνοια είναι ένας συνεχής αγώνας για αλλαγές στη ζωή μας. Όπως σημείωσε κι ο Νίτσε η πλάνη είναι ανανδρία.

Ανώνυμος είπε...

Η καλύτερη Ερμηνεία που έχω διαβάσει. Συγχαρητήρια!!!

ShareThis