Ο δημόσιος χώρος ως χώρος δημοκρατίας και κοινωνικών διεργασιών

το δεύτερο άρθρο (διαβάστε το πρώτο) 
της δοκιμιακής μας ενότητας για το δημόσιο χώρο

Ο δημόσιος χώρος είναι τόπος του πολίτη. Τόπος διάβασης και συνάθροισης. Ο δημόσιος χώρος είναι μία άλλη αγορά και δεν μπορεί να μεταφράζεται σε ευκαιρία θησαυρισμού. Όταν ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται σε τόπο οικονομικής δραστηριότητας τότε από μία άλλη οπτική η οικονομία λειτουργεί σε βάρος του ανθρώπου, η αγορά κυριαρχεί σε βάρος της κοινωνίας.

Αντί όμως να λειτουργεί ως χώρος δημοκρατίας και ισονομίας, καταντά εργαλείο καταπίεσης και καταστολής του αδύναμου. Ο δημόσιος χώρος είναι ένα σημείο όπου κυριαρχεί η πρωτόγονη δύναμη του ισχυρότερου. Ο πολίτης είναι εκτεθειμένος στο κοινό έγκλημα, στο αυτοκινητικό ατύχημα -συχνά και δυστύχημα-, στη διαφημιστική καταιγίδα, την αρχιτεκτονική και τοιχογραφική ασχήμια και την πολεοδομική δυσλειτουργία.

Σήμερα όμως διαφαίνεται μια νέα πίεση, όλο και μεγαλύτερη, από κάτω προς τα πάνω, από πολίτες που έχουν εξαντλήσει το απόθεμα της υπομονής τους και που διεκδικούν την ελάχιστη ποιότητα που τους οφείλει μια δημοκρατική πολιτεία. Ωστόσο, ακόμα μία συζήτηση για τη συμπλοκή δημοσίου χώρου με τον πολιτισμό και τη δημοκρατία φαντάζει ακόμη όραμα ουτοπικό. Θα μπορέσει, άραγε, αυτό το όνειρο να γίνει κάποτε η καθημερινότητά μας;

Αισιοδοξία αντλούμε τις κινήσεις πολίτες υπέρ της επανάχρησης του δημόσιου χώρου ως κοινού και δημοτικές ενέργειες σε μια προσπάθεια προστασία του. Πλήθος δράσεων ακτιβιστικού χαρακτήρα προσπαθούν να προσδώσουν στο δημόσιο χώρο την αυτονόητη ιδιότητα του κοινού με πρωτοβουλίες αναβάθμισης και εξυγίανσής του. Ομάδες νέων και πρωτοβουλίες πολιτών αγωνίζονται για την προστασία του, την ανάδειξη αδόμητων τμημάτων της πόλης, τον εξωραϊσμό τους.

Εάν δημόσιος χώρος είναι εκεί που διαμορφώνεται το κοινωνικό σύνολο, τότε η οικονομία της λιτότητας επαναδεικνύει μία αρχαία ιδιότητά του: την ενσωμάτωση της δημοκρατίας στην αντίσταση, τη διαμαρτυρία με συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο. Επανεμφανίζεται ως τόπος παρέμβασης στη δημοκρατική λειτουργία μέσα από τα κοινωνικά κινήματα. Αποκτά εκ νέου το χαρακτήρα της αγωνιώδους συλλογικής έκφρασης.

Τέτοιες είναι οι διαδηλώσεις τοπικών ή παγκόσμιων κοινωνικών κινημάτων για τη φτώχεια και τα εργασιακά δικαιώματα. Στην ίδια λογική υπόκειται και η χωρική ταυτοποίηση ορισμένων κοινωνικών κινημάτων με τοπικούς προσδιορισμούς. Οι αγανακτισμένοι στο Σύνταγμα, το δεν πληρώνω σε οδικές αρτηρίες και διόδια.

Ο δημόσιος χώρος, λοιπόν, εισέρχεται όλο και βαθύτερα στη σφαίρας των πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων. Όλο και πιο έντονα μετασχηματίζεται σε ένα πεδίο με επίκεντρο τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις πολιτικές επιδιώξεις και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Πρόκειται για τον πολιτικό ακτιβισμό των κοινωνικών κινημάτων, τη δημοκρατία των πολιτών που σ’ αυτό το χώρο επικοινωνούν ως φορείς δικαιωμάτων, παραμένουν ιδιώτες και χαρακτηρίζονται από αυτή την ιδιότητά τους αλλά εδραιώνουν ένα χώρο αστικής δημοσιότητας ως ενσάρκωση της αρχής του ελέγχου της δημόσιας εξουσίας.

Γίνεται όμως την ίδια στιγμή και τόπος κοινωνικών συγκρούσεων.

Η ταξική πάλη επέστρεψε στο δημόσιο χώρο. Βγήκε από τον περιορισμένο εργασιακό χώρο κι απλώθηκε στο δημόσιο. Αποτελεί έναν από τους τόπους εκδήλωσης του ποινικού κράτους, καθώς είναι θέατρο διεξαγωγής επιχειρήσεων κατασταλτικού χαρακτήρα και λειτουργίας δικτύων οπτικής καταγραφής της ανθρώπινης δραστηριότητας. Έτσι, ο δημόσιος χώρος η δημοκρατία και η εξουσία βρίσκονται σε ένα αέναο σύμπλεγμα

Στον αντίποδα, ως ένδειξη ακριβώς της κρατικής αδιαφορίας και της κρίσης, ο δημόσιος χώρος λειτουργεί ως ο ύστατος τόπος εγκατάστασης των απελπισμένων και των αστέγων δείχνοντας με τον πλέον αλγεινό τρόπο την κατάπτωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως απόρροια της κοινωνικής κρίσης. Έχει μετατραπεί σε τόπο αναφοράς ιδιαίτερων ομάδων που αγωνίζονται για την κοινωνική τους ενσωμάτωση στην πόλη.

Πρόκειται για εκείνους που εμφανίζονται ως οιονεί νεκροί. Όσο δε φαίνονται, όσο μένουν περιορισμένη στη χωρική σφαίρα του ιδιωτικού ή του κρυφού, του σκοτεινού, του περιθωριοποιημένου, δεν προκαλούν απέχθεια ή οίκτο. Δεν προκαλούν τηλεοπτικές εκπομπές ούτε ρατσιστικές εκδηλώσεις και προεκλογικές φιέστες. Όταν όμως καταλαμβάνουν δημόσιο χώρο, τότε ενοχλούν και προκαλούν την επέμβαση των αρχών.

Είναι οι κοινωνικά εξόριστοι και κυνηγημένοι που αναζητούν καταφύγιο στις πλατείες, στα πάρκα και στις διάφορες κρυψώνες, όπου συναντούν τους φίλους τους τα αδέσποτα σκυλιά και μοιράζονται μεταξύ τους την ελεημοσύνη των ‘φιλόζωων’ και το φαγώσιμο περιεχόμενο των κάδων των απορριμμάτων. Άλλωστε, η βίαιη συμπίεση των δημόσιων χώρων γενικά αναγκάζει σε μερικές περιπτώσεις ανθρώπους και αδέσποτα ζώα να συνυπάρχουν και να συμπάσχουν στον αγώνα επιβίωσης. Είναι ο δημόσιος χώρος της εγκατάλειψης και της κατάθλιψης, ο χώρος η απελπισία συναντά την ουσιοεξάρτηση και το θάνατο.

Σήμερα που ο δημόσιος χώρος αναδεικνύεται ως κεντρικός πόλος πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, οφείλουμε να τον δούμε μέσα το πρίσμα ακριβώς της ανθρώπινης διάστασης. Ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί ιδιοκτησία, αλλά συνάθροιση επιδιώξεων και αγωνιών. Όσο αγνοείται η κατάκτηση των κοινόχρηστων χώρων τόσο η δημοκρατική θέσμιση θα σκοντάφτει στην γλώσσα της οικονομίας και τις επιδιώξεις των αγορών που προσπαθούν να τους μετατρέψουν σε υλικό κεφάλαιο.