Ο δημόσιος χώρος σήμερα

το πρώτο από τα δύο άρθρα της μικρής μας 

δοκιμιακής ενότητας για το δημόσιο χώρο, 

με αφορμή άρθρα του φίλιου ιστολογίου Δημόσιος Χώρος

Ένα βασικό κριτήριο για τη δημοκρατική μας στάση και το ρόλο της αυτοδιοίκησης στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες, είναι η σημασία που αποδίδεται από τοπικές αρχές και πολίτες στο δημόσιο χώρο. Έχουμε γράψει πολλά για τη σημασία και την ανάγκη του ελεύθερου χώρου στο βιβλίο μας, αλλά ας δούμε μερικές πιο συγκεκριμένες πτυχές.

Η λειτουργία του δημόσιου χώρου και η προστασία του αποτελούν βασική ένδειξη δημοκρατικότητας και σεβασμού τόσο της οικείας αυτοδιοικητικής αρχής όσο και των πολιτών μεμονωμένα. Είναι γνωστά, εξάλλου, τα περιστατικά κατάληψης αυθαίρετης ή νόμιμης κατάληψης του δημόσιου χώρου.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο δημόσιος χώρος μεταφράζεται από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ως ιδιωτικός χώρου του δήμου. Ουσιαστικά η λέξη δημοτικός χώρος ισοδυναμεί πρακτικά με την κατά βούληση χρήση του χώρου από πλευράς του δήμου. Αναλόγως και από ιδιώτες. Ουσιαστικά πρόκειται για μία απάνθρωπη κι άκρως αντιδημοκρατική στάση που αλλοιώνει το αστικό τοπίο και αιχμαλωτίζει τις ελάχιστες σπιθαμές γης σε εμπορικές δραστηριότητες.

Σήμερα όμως βιώνουμε μία ιδιότυπη διείσδυση της μετανεωτερικής λογικής στο δημόσιο χώρο. Η μεταμοντέρνα λογική θρυμματίζει το δημόσιο σε ιδιωτικές προτιμήσεις, τον σπάει. Κι ενώ ο δημόσιος χώρος ξεκινά από την παραδοχή ότι υπάρχουν κοινά αγαθά, κοινές αξίες που καλύπτονται χωρικά σε συγκεκριμένα σημεία, το μεταμοντέρνο (σε συγχορδία με το νεοφιλελευθερισμό) επιβάλλουν μόνο ατομικές τροχιές.

Αυτό που δεν μπορεί να δει αυτή η πρόσκαιρη εκμετάλλευση, είναι ότι ο δημόσιος χώρος κινδυνεύει να γίνει χώρος ατομικών επιλογών στο πρότυπο της κανιβαλιστικής ασυδοσίας των αγορών. Κατηγορούμε -με τον ένα ή άλλο τρόπο τις αγορές­ για την πίεση που ασκούν στις κοινωνίες- αλλά στο μικρόκοσμό μας λειτουργούμε ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, αρπάζοντας κάθε σπιθαμή γης.

Στη χώρα μας παρατηρούμε την παρουσία ενός αδύναμους κράτους με μικρή παρουσία στην σφαίρα του δημόσιου χώρου και την ίδια στιγμή ένα αδύναμο σώμα πολιτών που κατέχεται από ισχυρή παρουσία του ιδιωτικού και προσωπικού συμφέροντος και μειωμένη την αίσθηση της κοινωνικής του ταυτότητας. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα φαίνεται πως ο δημόσιος χώρος έχει παραδοσιακά υποβαθμιστεί σε εκρήξεις πολιτικών και συνδικαλιστικών διεκδικήσεων και διαμαρτυριών και σε παραβιάσεις του ιδιωτικού στην σφαίρα του δημόσιου.

Ενώ όμως ο δημόσιος χώρος ορίζεται ως τέτοιος επειδή επιτρέπει την ελεύθερη συνάθροιση, ως βασικό αστικό κύτταρα κοινωνικού χαρακτήρα, οι συνθήκες που διαμορφώνονται στα σύγχρονα αστικά κέντρα μας υποβιβάζουν σε «ιδιώτες», σε μονάδες και άτομα που νιώθουν ανασφαλείς στο δημόσιο χώρο και κινούνται στα όρια της παραβατικότητας και του κινδύνου (πεζοδρόμια) ή στα όρια της απομόνωσης και της περιθωριοποίησης (πλατείες), ενώ αυτή η συνθήκη απέχει μακράν από την ιδιότητα του πολίτη που είναι μέλος μιας κοινότητας με δικαίωμα να απολαμβάνει το αγαθό του δημόσιου χώρου για την κοινωνική του επαφή.

Και ο υποβιβασμός της σημασίας του δημόσιου χώρου δεν έρχεται μόνο από τους πολίτες. Η ίδια η Πολιτεία αδιαφορεί πασιφανώς. Μέσα στο πνεύμα της κυριαρχίας των οικονομικών μεγεθών και της λιτότητας -για να μη θέσουμε ως βασικό αίτιο την αδιαφορία και τη διαφορετική ιεράρχηση των αναγκών. Οι περισσότεροι δημόσιοι χώροι στάσης δε διαθέτουν αξιοπρεπείς χώρους ανάπαυσης, τέτοιους που να ευνοούν τις πολλαπλές πιθανότητες χρήσης τους στις ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες. Κατ’ αναλογία αντίστοιχοι εσωτερικοί δημόσιοι ή κοινόχρηστοι (κοινοτικοί και κοινωνικοί) χώροι σπανίζουν και ως εκ τούτου δεν ευνοείται η συνάθροιση με αντικείμενο τα κοινά.

Ουσιαστικά έχει εκχωρηθεί στον ιδιωτικό τομέα κάθε πρωτοβουλία λειτουργίας ως υποκατάστατο με χώρους ψυχαγωγίας και εμπορίου όπου εξωθείται η ανθρώπινη κοινωνικότητα. Η θεμελιώδης όμως ανθρώπινη ανάγκη της επαφής, της επικοινωνίας και της δημόσιας και ισότιμης διαβούλευσης έτσι ευνουχίζεται ή αναιρείται διότι υποβάλλεται από τη διαμεσολάβηση της οικονομικής συναλλαγής.

Ας μη παραβλέπουμε όμως τα στοιχεία ανατροφοδότησης της σχέσης δημόσιου χώρου και κοινωνίας. Η παρατηρούμενη παθογένεια όχι μόνο αποτυπώνει χαρακτηριστικά της κοινωνίας που τον παρήγαγε, μια κοινωνίας που επιβάλλει την αδιαφορία για το κοινοτικό και την κυριαρχία των ατομικών οικονομικών δραστηριοτήτων, αλλά λειτουργεί και ως κέλυφος για την αναπαραγωγή της κοινωνίας με αυτά τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

Αν δούμε το μεταμοντέρνο να ενεργεί σαν τη Σκύλλα με την ατομικότητα και τον ωχαδερφισμό να κυριαρχούν σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού βίου, τότε η Χάρυβδις απειλεί να καταπιεί το δημόσιο χώρο σε βάρος της συλλογικότητας, του σεβασμού και της δημοκρατίας. 

δημοσιεύτηκε στο tvxs.gr