Εισαγωγή στην Ψυχολογία (σχολές, τομείς και θεωρητρικές προσεγγίσεις)

Σχολές και σκέψεις στην Ψυχολογία

Ψυχολογία είναι η μελέτη του νου ή της συμπεριφοράς· πιο απλά ψυχολογία είναι η μελέτη των ανθρώπων. Επίσημα υπάρχει από το 1880, αν και η πειραματική ψυχολογία υπάρχει από το 17ο αιώνα.

Ο Descartes ήταν από τους πρώτους φιλοσόφους που ασχολήθηκε με το νου και τη λειτουργία του. Εισηγήθηκε τη θεωρία ότι ο νους και το σώμα είναι χωριστά και ανεξάρτητα (έδρα της ψυχής ο νους που δεν επηρεάζεται από όσα γίνονται στο σώμα). Η σημαντική μελέτη του για τον τρόπο λειτουργίας του ματιού έθεσε νέο πλαίσιο έρευνας στη σωματική λειτουργία. Ο δυϊσμός αμφισβητήθηκε από ολιστικές θεωρήσεις σε κάποια μέρη του κόσμου (βελονισμός, γιόγκα), αλλά και από την ψυχολογική έρευνα, όπως και το AIDS -ως αφορμή- δίνοντας έμφαση στις μηχανιστικές πλευρές της σωματικής λειτουργίας, όπως και το ίδιο το σώμα προσβάλλεται. Ο Descartes θεωρούσε ότι τα ζώα δρουν ενστικτωδώς (από πριν προγραμματισμένα). Οι άνθρωποι είναι κάτι το ιδιαίτερο επειδή συλλογίζονται («σκέφτομαι, άρα υπάρχω»). Σήμερα, βέβαια, έχουμε άλλη θέση για τα ζώα, λόγω της θεωρίας του Δαρβίνου, και της παρατηρούμενης ερευνητικά ικανότητας για επίλυση προβλημάτων από κάποια ζώα. Ο Lock εισήγαγε τον εμπειρισμό (η γνώση αποκτιέται με τις αισθήσεις) και τον συμπεριφορισμό. Ο Darwin με τη θεωρία του για την εξέλιξη των ειδών έκανε πολλούς να μελετήσουν τη συμπεριφορά των ζώων για να δουν πώς έχει εξελιχθεί και η ανθρώπινη. Μία μελέτη του έδειξε ότι τα ζώα εκφράζουν συναισθήματα.

Ενδοσκοπική ψυχολογία

Στη σχολή αυτή η έρευνα γίνεται με αναφορά στις προσωπικές εμπειρίες. Ο Wundt ίδρυσε το πρώτο ψυχιατρικό εργαστήριο και ερεύνησε το χρόνο αντίδρασης, την προσοχή και την ψυχοφυσιολογία. Ο James ερεύνησε με την ενδοσκόπηση τη νοητική εμπειρία, από τη μνήμη ως την εμπειρία ενός βρέφους. Ο Eddinghaus ερεύνησε την ανθρώπινη μνήμη και τη λειτουργία της.

Συμπεριφορισμός

Ο Watson (1913) θεωρούσε ότι μεγάλη σημασία είχε για την ψυχολογία ο επιστημονικός της χαρακτήρας. Πρότεινε τη μελέτη της συμπεριφοράς και όχι του νου (γιατί το θεωρούσε αδύνατο) και θα καταλήξουμε σε αντικειμενικούς κανόνες. Παράλληλα, εντόπισε τις βασικές μονάδες, τα δομικά στοιχεία, που επιτρέπουν σε ερευνητές να διαπιστώνουν κοινές συνδέσεις και βασικές διεργασίες. Θεωρούσε πάντως ότι είναι δυνατόν να μελετηθεί από κάθε άποψη η ανθρώπινη συμπεριφορά.

Ο Skinner πίστευε ότι οι συνειρμοί σχηματίζονται διαμέσου μιας διαδικασίας μάθησης· οι συνειρμοί σχηματίζονται επειδή δύο ερεθίσματα βρίσκονται μαζί. Καινοφανείς συμπεριφορές μπορούν να κατανοηθούν και να ερμηνευτούν. Ο συμπεριφορισμός υποστήριζε ότι η ανθρώπινη ψυχολογία δεν είναι παρά η έκδηλη συμπεριφορά και ότι μπορεί να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί με όρους συνδυασμού μικρών μονάδων (αναγωγισμός)

Η ευρωπαϊκή ψυχολογία έδινε έμφαση στη διαμόρφωση ολιστικότερων θεωριών. Στη Γερμανία ήταν η Μορφολογική ψυχολογία που ερεύνησε τα στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας και πίστευε ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε ένα πρόβλημα ή αντικείμενα δεν ερμηνεύεται με τους όρους «ερέθισμα-αντίδραση».

Ο Piaget ενδιαφέρθηκε για τις διάφορες μορφές γνώσης και επιχείρησε να καθορίσει την πορεία της ανθρώπινης σκέψης. Ασχολήθηκε με την εξελικτική πορεία που οδήγησε στη σκέψη· μελέτησε την ανάπτυξη σκέψης των παιδιών και πρότεινε μία δική του θεώρηση για το πώς αναπτύσσεται ο παιδικός νους (κυριάρχησε στην παιδαγωγική). Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι στράφηκαν στην ανάπτυξη της κατανόησης του παιδιού για τους άλλους.

Κλινικές καταβολές

Ο Freud έδωσε ώθηση στην ανάλυση του ασυνείδητου ψυχικού βίου και πώς επηρεάζει τη σκέψη και τη σωματική υγεία. Στην ψυχαναλυτική θεώρησή του οι άνθρωποι βλέπονται με όρους συγκρούσεων και άγχους και εξηγείται η προσωπικότητα και τα κίνητρά της. Η ψυχανάλυση ήταν μία διαφορετική και νέα προσέγγιση. Η ψυχολογική αλήθεια είναι τόσο έγκυρη όσο και η υλική πραγματικότητα. Οι Αμερικανοί μετέφεραν ψυχαναλυτικούς όρους για τη μάθηση και θεραπεία φοβιών (με σημαντική επιτυχία).

Η ανθρωπιστική ψυχολογία στηριζόμενη στην ψυχανάλυση-ψυχοθεραπεία έδωσε έμφαση στις θετικές πλευρές της προσωπικότητας και την ικανότητα για θετική ανάπτυξη και αλλαγή. Τόνιζε την ολιστική φύση της προσωπικότητας (διαφωνώντας με την ψυχανάλυση για μοιρασμό της ψυχής και συγκρούσεις στο εσωτερικό της).

Γνωστική ψυχολογία

Οι επιρροές των Η/Υ και η τεχνολογία των επικοινωνιών έστρεψε το ενδιαφέρον για το πώς ο άνθρωπος επεξεργάζεται πληροφορίες και για τη μελέτη του τρόπου λειτουργίας της ανθρώπινης μνήμης και την ανάπτυξη της γλώσσας στα παιδιά. Η γνωστική ψυχολογία συμπεριέλαβε διάφορες όψεις της νοητικής ζωής (νοερές εικόνες στην αναπαράσταση, διεργασίες στη λήψη αποφάσεων και λύση προβλημάτων και συναγωγή συμπερασμάτων).

Έστρεψε την προσοχή στην κατανόηση της επεξεργασίας των πληροφοριών με δύο περιορισμούς χρησιμοποιώντας πιο «οικολογικές» μεθόδους μακριά από εργαστήρια (παρατήρηση) και με έντονη την επίδραση του μοντέλου λειτουργίας των Η/Υ. Όλο και περισσότεροι κλάδοι ενδιαφέρθηκαν για την κατανόηση των εμπειριών με πιο ολιστική προσέγγιση.

Τομείς της Ψυχολογίας

Η γνωστική ψυχολογία ασχολείται με την αντίληψη, την αναπαράσταση, τη μνήμη και τη γλώσσα. Πώς ερμηνεύονται και κατανοούνται οι πληροφορίες που προσλαμβάνουν οι αισθήσεις και πώς αποκωδικοποιούνται. Μελετά τον τρόπο λειτουργίας της μνήμης και τις συνέπειές της στη ζωή (π.χ. επανάληψη για εξετάσεις) και τις αναμνήσεις. Ασχολείται με τη μελέτη της γλώσσας για βοηθά στην ανάπτυξη και τη μετάδοση πολύπλοκων γνώσεων και ιδεών (έχει σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη σκέψη).

Η ψυχολογία ασχολείται με ατομικές διεργασίες που διαφοροποιούν τους ανθρώπους και μελετά τις ατομικές διαφορές με ψυχομετρικές δοκιμασίες, με τεστ προσωπικότητας και άλλες μεθόδους. Στενά συνδέονται και οι κλάδοι της κλινικής ψυχολογίας (ψυχολογία αποκλίνουσας συμπεριφοράς, θεωρίες προσωπικότητας).

Η ψυχοφυσιολογία αφορά την εξέταση της εγκεφαλικής λειτουργίας και του νευρικού συστήματος και πώς η εμπειρία επηρεάζεται από φυσιολογικές διεργασίες και μηχανισμούς. Μελετά και το νευρικό σύστημα-εγκέφαλο που επηρεάζει τη συμπεριφορά και τη γνώση (πρόσληψη πληροφοριών και ανάλυσή τους). Τομείς της ερευνούν άλλες όψεις της εμπειρίας, όπως ο ύπνος, τα όνειρα, η συνείδηση και τα κίνητρα.

Κοινωνική ψυχολογία είναι η μελέτη των τρόπων αλληλεπίδρασης ανθρώπων και τρόπων κατανόησης· αφορά τη συμμόρφωση με κοινωνικούς κανόνες, υπακοή στην εξουσία και συμπεριφορά σε μεγάλες ομάδες (πλήθη). Μελετά τις στάσεις και τις προσωπικές αξίες και προκαταλήψεις, όπως και τις ποικίλες όψεις των διαπροσωπικών σχέσεων. Η εξελικτική ψυχολογία ασχολείται με τα στάδια ανάπτυξης από τη βρεφική ως τη γεροντική ηλικία. Αφορά τη γλώσσα και τη γνωστική ανάπτυξη, κάθε πλευρά της ψυχολογικής ή κοινωνικής ανάπτυξης (νοημοσύνης και κοινωνικής κατανόησης). Η συγκριτική ψυχολογία μελετά ζώα για να κάνει συγκρίσεις και να εξάγει συμπεράσματα για τους ανθρώπους.

Θεωρητικές προσεγγίσεις

Η αιτιοκρατία μελετά τα αίτια της συμπεριφοράς (γενετικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά)· είναι η άποψη ότι για όλα υπάρχει μια αιτία (θεμελιακή θέση). Ο αναγωγισμός και η αλληλεπιδραστική προσέγγιση προσεγγίζουν την έρευνα με τον επιμερισμό όταν είναι δυνατόν σε μέρη (φυσιολογικά ή κοινωνικά) ή για την αλληλεπίδραση των επιπέδων ανάπτυξης και επαφής. Η διαμάχη κληρονομικότητας-προβάλλοντος για την ανθρώπινη ανάπτυξη είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η νομοθετική προσέγγιση προσανατολίζεται στην ανακάλυψη γενικών νόμων της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η ιδιογραφική περιλαμβάνει τη διερεύνηση ατομικών περιπτώσεων για γενικές αρχές με εφαρμογή σε όλους. Η ερμηνευτική έρευνα είναι για τη μελέτη του νοήματος στην κοινωνική συμπεριφορά και εμπειρία.

Δεοντολογία

Στον εικοστό αιώνα έγινε στροφή σε πιο ανθρωπιστικές θέσεις. Οι ασθενείς είναι πια αυτόνομα όντα και έγινε αύξηση στη χρήση της συνέντευξης και αυτοαναφορών. Όσο μεταβάλλεται η επιστήμη της ψυχολογίας, μεταβάλλεται και η μεθοδολογία της· τελευταία υπάρχει μια στροφή απομάκρυνσης από τη μηχανιστική ψυχολογία και αντανακλά μεγαλύτερη υπευθυνότητα και προσανατολισμό στο άτομο. Άλλοτε η ψυχολογική επιστήμη μεταχειριζόταν και θεωρούσε τους ανθρώπους ως παθητικά υποκείμενα, από το 1960 όμως και μετά άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι δεν αντιδρούν παθητικά σε ό,τι τους συμβαίνει.

Σήμερα αναγνωρίζεται η ενεργητική απασχόλησή τους και αποκαλούνται συμμετέχοντες· επιπρόσθετα, αντανακλάται σεβασμός από τις ίδιες τις ποιοτικές προσεγγίσεις. Θεωρείται ότι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν τι συμβαίνει (όχι η παλιά εξαπάτηση), ενώ η εξαπάτηση πρέπει να αποφεύγεται ή να είναι προσωρινή. Σήμερα πια τα ερευνητικά τμήματα έχουν επιτροπές δεοντολογίας για τον εκ των προτέρων έλεγχο (αν απαιτείται εξαπάτηση ή υπάρχει εναλλακτική διαδικασία). Προσθετικά, τίθεται ζήτημα πια ανάγκης σεβασμού των συμμετεχόντων και εχεμύθειας (να μην αναγνωρίζονται τα άτομα) και διασφάλισης ότι η μελέτη δεν έχει κάτι το υβριστικό ή ενοχλητικό, ενώ η εξαπάτηση θεωρείται άσκοπη.

Δεοντολογία επιβάλλεται και στη μελέτη ζώων (παλαιότερα για τις φυσιολογικές λειτουργίες έκαναν ζωοτομία)· ενώ πολλά εμπορικά πειράματα (κοσμετολογία) κρίνονται αντιδεοντολογικά. Τα ιατρικά πειράματα είναι αποδεκτά, γιατί εξάγουν συμπεράσματα για τις ανθρώπινες λειτουργίες, αρκεί να είναι περιορισμένα και όχι βέβαια βασανισμό ζώων. Σήμερα και οι ίδιοι οι νόμοι επιβάλλουν αυστηρούς περιορισμούς στην πρόκληση πόνου ή καταπόνησης στα ζώα.

Πρωτεύον, ωστόσο, θα έπρεπε να είναι η αποφυγή πρόκλησης ψυχολογικής καταπόνησης (κάτι που ποτέ ως σήμερα δεν έχει απασχολήσει τους ψυχολόγους). Ένα ακόμα ευρύτερο θέμα είναι η κοινωνική ευθύνη της ψυχολογίας, ώστε να μη χρησιμοποιείται για ρατσισμό ή εθνοκεντρισμό και αποπροσανατολισμό και προπαγάνδα.

Μεθοδολογία

Κύριες μέθοδοι της ψυχολογικής έρευνας είναι ταπειράματα και η παρατήρηση. Ηθολογία ονομάζεται η μελέτη της συμπεριφοράς στο φυσικό περιβάλλον (για τα ζώα) και αναλόγως για τα παιδιά που έχουν διαφορετική συμπεριφορά στο σπίτι και τις ομάδες παιχνιδιού. Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι χρησιμοποιούν την άμεση παρατήρηση και οι γνωστικοί διάφορες πειραματικές μεθόδους. Στην παρατήρηση εντάσσεται και η μέθοδος του ημερολογίου (όπου ζητείται από τα υποκείμενα να κρατήσουν ημερολόγιο, έμμεση παρατήρηση). Η συμμετοχική παρατήρηση παρατηρεί ένα συμβάν συμμετέχοντας και ο ίδιος ο ψυχολόγος (π.χ. σε μία πορεία ειρηνόφιλων, όπου οι ερευνητές μελετούσαν τη συμπεριφορά συμμετέχοντας ως ειρηνόφιλοι). Η κλινική παρατήρηση αποτελεί μία πολύτιμη πηγή δεδομένων. Οι θεωρίες της προσωπικότητας και τα μοντέλα ψυχοθεραπείας αναπτύχθηκαν από κλινικούς ψυχολόγους.

Στις ατομικές μελέτες περιπτώσεων επικεντρώνεται ο ψυχολόγος σε μία περίπτωση για διερεύνηση ζητημάτων με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Είναι δημοφιλείς στη φυσιοψυχολογία, γιατί μετά από ατυχήματα ή επεμβάσεις μαθαίνουμε για τη λειτουργία του εγκεφάλου. Διερευνούν και αυθόρμητα γεγονότα και τις συνέπειες σοβαρής αποστέρησης. Το πρόβλημα είναι ότι δεν ξέρουμε πόσο αντιπροσωπευτικές είναι, αν και προσφέρουν γνώσεις και στην κοινωνική ψυχολογία.

Τα ερωτηματολόγια και οι δημοσκοπήσεις είναι κατάλληλα μέσα για μελέτες σε μεγάλους αριθμούς και σε μεγάλη έκταση και είναι διαχρονικές μελέτες. Τα ερωτηματολόγια μπορούν να είναι πληροφοριακά, ενώ ο δημοσκοπήσεις διεξάγονται πρόσωπο με πρόσωπο σε μεγάλη κλίμακα ή με μία καλά δομημένη συνέντευξη και κωδικοποίηση των απαντήσεων.

Η μετα-ανάλυση ερευνά τις γενικές τάσεις των παλαιότερων ευρημάτων και ανακαλύπτει το γενικό πρότυπο. Οι ποιοτικές μέθοδοι χρησιμοποιούνται σε αντιδιαστολή προς τις ποσοτικές. Όλες οι προηγούμενες μέθοδοι είναι ποσοτικές γιατί δίνουν έμφαση σε μεγάλους αριθμούς και τη στατιστική ανάλυση. Η συμπεριφορά όμως απαιτεί άλλη μέθοδο. Οι συνεντεύξεις είναι σημαντική μέθοδος με πολλές μορφές (τυποποιημένη, καλά δομημένη, ελεύθερη συζήτηση). Βοηθούν στον προσδιορισμό πολλών όψεων της ψυχολογικής λειτουργίας, αλλά και τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών της εμπειρίας.

Σημαντικές μέθοδοι είναι η ηθογένεση και οι αιτιολογήσεις για ένα συμβάν, που στηρίζονται στις προσωπικές εμπειρίες. Η ηθογένεση προσέφερε γνώσεις για πλευρές άγνωστες της κοινωνικής συμπεριφοράς, ενώ οι αιτιολογήσεις χρησιμοποιήθηκαν σε όλους τους τομείς.