Από την ηθική στην ελευθερία Ι

Τα τελευταία χρόνια όλο και συχνότερα επανέρχεται στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου η ηθική. Η ανατροπή των σοσιαλιστικών ευρωπαϊκών καθεστώτων και η αναζήτηση νέων ιδεολογιών έχουν οδηγήσει στην αναζήτηση ιδεών που να μπορούν να αντικαταστήσουν τα οράματα για μια δίκαιη κοινωνία που γκρεμίστηκαν μαζί με τα σοβιετικά ερείπια. Λογικό, είναι, λοιπόν, οι μεταμοντέρνες υπαρξιακές αναζητήσεις να στραφούν σε παλιές ιδέες που είχαν ξεθωριάσει τις προηγούμενες δεκαετίες. Η ηθική και η ελευθερία επανήλθαν στη δημόσια σφαίρα εντονότερα από κάθε άλλη φορά.

Τόσο η μια όσο και η άλλη όμως συχνά παρουσιάζονται με μία μεταφυσική διάσταση. Πολλοί είναι εκείνοι που προσπαθούν να τις οριοθετήσουν μέσα σε γραμμικά συστήματα εννοιών αιώνιας ισχύος ("ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό", "ό,τι είναι κοινωνικά αποδεκτό οριοθετεί την ηθική", "η ηθική αξία έχει παναθρώπινη ισχύ" και τόσα άλλα).

Οφείλουμε, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι ούτε η ηθική ούτε η ελευθερία ως αξίες είχαν πάντα το ίδιο περιεχόμενο και την ίδια βαρύτητα. Στο μετασχηματισμό των κοινωνιών υπό το βάρος των νέων ζυμώσεων (ιδεολογικών και ηθολογικών, πολιτικών και οικονομικών απειλών και συμμαχιών) και τα δύο άλλαζαν, προσαρμόζονταν στα νέα κοινωνικά δεδομένα προωθώντας νέες αναζητήσεις –προοδευτικές και συντηρητικές.

Ούτε η ηθική ούτε η ελευθερία είναι δογματικές. Πολλάκις στο παρελθόν κέντρα δογματικά προσπάθησαν να τις ενσωματώσουν στο ιδεολογικό του άρμα, αγωνίστηκαν να τις εντάξουν στη στράτευση του μαξιμαλιστικού και μισαλλόδοξου ορισμού τους. Μα, τελικά, κάθε μικρή ή μεγάλη επιτυχία να την ορίσουν στο στενό ηθογλωσσολογικό πλαίσιό τους ήταν μικρής  χρονικής διάρκειας κι ουσιαστικά απέτυχαν. Η κοινωνία χωρίς να γνωρίζει δογματικές στεγανά αλλάζει.

Η κοινότητα πάντα αναζητά την ελευθερία. Μια απελευθέρωση από τον εξανδραποδισμό της πρότερης κατάστασης. Νέες κινήσεις δίνουν νέο περιεχόμενο στην ελευθερία και τη σκλαβιά, στην ηθική και την κατάπτωσή της. Και η ηθική είναι διαλεκτικά συνδεδεμένη με την ελευθερία. Η αναζήτηση της ελευθερίας χαράσσει τις ηθικές αξίες, προτείνει νέες αρχές. Και αν τούτα φαντάζουν απλά ιδεαλιστικές θέσεις, ας θυμίσουμε ότι οι κοινωνικές μεταλλάξεις δεν είναι αποτέλεσμα ιδεαλιστικών διεργασιών, αλλά κατεξοχήν υλιστικών, συνδεόμενων με τη δημόσια αυτονομία του πολίτη (οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά).

Γιατί, τελικά, η αγωνία για τη δημόσια αυτονομία είναι εκείνη που ορίζει κάθε φορά την ηθική και την ελευθερία. Ο καθημερινός αγώνας για κοινωνική επιβίωση, αναγνώριση κι άνοδο του ατόμου, για την κατάκτηση του σεβασμού προς το πρόσωπό του, ορίζουν σε ατομικό επίπεδο την ελευθερία και την ηθική. Και όταν ο ατομικός -αργός στο πέρασμα των ετών ή παλαιότερα των γενεών- αγώνας γίνεται ασυνείδητη συλλογική προσπάθεια, αλλάζουν και οι έννοιες.

Δεν είναι όμως καθόλου τυχαίο που η ελευθερία περιορίζεται στο σημείο που αγγίζει την ανηθικότητα. Το ανήθικο είναι το όριο της ελευθερίας. Όσο ο κανιβαλισμός είναι ηθικός τόσο η κοινωνία επιτρέπει την ανθρωποφαγία, τόσο αφήνει ελεύθερο το άτομο και την κοινότητα να εκμεταλλευτούν το συνάνθρωπο. Όσο η σιωπή και ο στρουθοκαμηλισμός κρίνονται ως ηθικές ενέργειες, τόσο μεγαλώνει η ελευθερία της άσκησης πολιτικής ή κοινωνικής και σωματικής βίας. Μέχρι τη στιγμή που το ηθικό θα μετατοπιστεί και θα αφήσει έκθετη την ελευθερία στα εδάφη της ανηθικότητας.