Από την ηθική στην ελευθερία ΙΙΙ

 Κι έτσι μοιραία οδηγούμαστε στο ερώτημα αν τελικά είναι η ηθική ή η ελευθερία έννοιες υποκειμενικές. Με τη στενή, βέβαια, έννοια του όρου σίγουρα δεν είναι, αφού γενικά αποτελούν το γνώμονα συνοχής ολόκληρων κοινωνιών. Η αντίφαση είναι, ωστόσο, ότι και αντικειμενικές έννοιες δεν είναι, αφού σταθερά μεταλλάσσονται βάσει των κοινωνικών ιδεολογικών μετασχηματισμών. Η υποκειμενικότητά τους εμφανίζεται στην ίδια την προοπτική της κοινότητας που της δίνει πραγματικό περιεχόμενο. Οι αλλαγές της συλλογικής σκέψης, οι πνευματικές κατακτήσεις και η κοινωνική κινητικότητα, μετουσιώνουν το περιεχόμενό τους στον υποκειμενισμό της βραχύβιας επικράτησής τους ως αξιών.

Εξάλλου, ό,τι είναι ηθικό κι ελεύθερο, λίγες χιλιάδες χιλιόμετρα πιο πέρα κρίνεται ανήθικο και κολάσιμο[1]. Λίγους ή πολλούς αιώνες νωρίτερα ήταν κανόνας κοινωνικός και αργότερα επέφερε ποινή.

Η σεξουαλική ηθική και η ελευθερία του ατόμου να διαχειρίζεται εαυτόν όπως επιθυμεί προς την ηδονή, έχουν αλλάξει πολλές φορές από το παρελθόν. Η ανεκτή κοινωνική ομοφυλοφιλία μετατράπηκε σε σοδομιστική αμαρτία αντάξια ενός σαδιστικού βασανιστηρίου για να ξαναγίνει –αν όχι αποδεκτή-  τουλάχιστον όχι κολάσιμη ελεύθερη επιλογή. Η δε γυναικεία θέση άλλαξε αναλόγως. Ελεύθερη πια χωρίς τους ηθικούς φραγμούς για τη θέση της στην κοινωνική σφαίρα, η γυναίκα εισήλθε δυναμικά στη δημόσια πραγματικότητα.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα που τόσο διατράνωσαν οι διακηρύξεις της νεωτερικότητας και η σωματική ελευθερία ήταν μόνο για τις δυτικές κοινωνίες των λευκών· οι έγχρωμοι δε δικαιούνταν ανθρώπινης μεταχείρισης και δικαιωμάτων συχνά ούτε στις κοινωνίες δυτικών προτύπων -έστω κι αποικιοκρατικών. Ακόμα και οι πράξεις βίας και λαφυραγωγίας -τόσο συνηθισμένες επί χιλιάδες έτη χωρίς ηθική αναστολή- σήμερα θεωρούνται εγκλήματα πολέμου. Είναι μάλιστα ηθικά μεμπτά σε τέτοιο βαθμό ώστε να κρίνεται με όρους σύγχρονων ηθικών αξιών ακόμα και το παρελθόν.

Η δε ελευθερία του λόγου, βασικό χαρακτηριστικό των αρχαίων φιλοσοφικών, πολιτικών και πολιτειακών αναζητήσεων, οδηγήθηκε στη μεσαιωνική πυρά της χριστιανικής μισαλλοδοξίας[2]. Η αναζήτηση της γνώσης, η ελευθερία πίστης σε διαφορετικές αξίες πάντα κόλαζε κάθε κοινωνού που δογματικά όριζε το σωστό και το λάθος, το ηθικό και το ανήθικο, την αλήθεια και την προπαγάνδα. Τούτο το συναντάμε σε κάθε κοινωνία μέχρι το τέλος της νεωτερικότητας. Η άρνηση -ως βασική αρχή του μεταμοντέρνου- οδήγησε σε νέες αναζητήσεις κι ερμηνείες. Σήμερα πια η έκφραση θεωρείται ηθική μόνο όταν ενσωματώνεται στη γραμμική λογοκρισία της εκδοτικής και μιντιακής αγοράς.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες όμως δεν είναι στατικά μοντέλα που κομφορμιστικά εξετάζουμε ή ορίζουμε. Είναι διαρκώς μεταλλασσόμενοι οργανισμοί ατομικών και συλλογικών αναζητήσεων. Ως ζωντανοί οργανισμοί απορρίπτουν αρχές και μεταμοσχεύουν νέες αξίες στηρίζοντας τη συλλογική λειτουργία των υπαρχόντων. Έτσι και η ελευθερία και η ηθική συν-ορίζονται μέσα από τη μεταξύ τους σχέση και τη σύνδεσή τους με τις κοινωνικές εξελίξεις.

Ωστόσο, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε και τη σύγχρονη ιδιαιτερότητα προς την υποκειμενικότητα. Ενώ φαίνεται να υπάρχει μία κοινωνική παραδοχή περί του ηθικού και της ελευθερίας, ωστόσο, οι δύο έννοιες μεταλλάσσονται συχνά. Η κοινωνία του μίσους που διαμορφώνεται γύρω μας και η μισαλλοδοξία προς κάθε τι που διαφέρει από τη δική μας αντίληψη και στάση ζωής, η ατομιστική θεώρηση των πραγμάτων, έχει οδηγήσει τις δύο έννοιες στην εξατομίκευση τόσο του ορισμού τους όσο και της αντιμετώπισή τους.

Έτσι, η ηθικότητα οράται πάντα υπό το πρίσμα που ο καθένας μας επιλέγει, ακόμα κι όταν στρέφεται κατά του κοινωνικού συνόλου. Αρκεί να υπηρετεί έναν ανώτερο σκοπό -συχνά όχι για την ίδια την κοινωνία. Ο αγώνας για ελευθερία, η αντίσταση υπέρ μιας μισαλλόδοξα δοσμένης ελευθερίας διαμορφώνουν μια ηθική που πάλλεται κάθε φορά από τους κοινωνικούς κι ατομικούς κλυδωνισμούς.

---

[1] (βλ. το γυναικείο ένδυμα σε ισλαμικές κοινότητες που απορρίπτεται ελεύθερα και συνειδητά και από τις γυναίκες. Επίσης ας δούμε το ρόλο του παιδιού σε κάθε κοινωνία και το διαχωρισμός βάσει φύλου ή κοινωνικής προέλευσης-κάστας).

[2] (βλ. παγανιστικές ιεροτελεστίες που ταυτίστηκαν με το σατανισμό ή ανακαλύψεις κι επιστημονικές αναζητήσεις που θάφτηκαν για αιώνες επειδή διαφωνούσαν με την κυρίαρχη άποψη. Και τούτο όχι μόνο στη Δυτική Ευρώπη αλλά και στη Ρωσία και στο Βυζάντιο και στα αραβικά εμιράτα).