Σχηματική απεικόνιση της μεσαίας τάξης

σε συνάρτηση με την παλαιότερη 

δημοσίευση υπό τον τίτλο 

 η "επένδυση" στη μεσοαστική τάξη, η κρίση 

και η ταξική πολιτική για την αποδυνάμωσή της

Σε μία απλή σχηματική κοινωνική καταγραφή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεσαία τάξη βρίσκεται ανάμεσα στις κατώτερες και τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Ο ορισμός, βέβαια, της μεσαίας τάξης είναι εξαιρετικά δύσκολος και αρκετά επικίνδυνος εξαιτίας των διαφορετικών ιδεολογικών προσεγγίσεων για την παραγωγική διαδικασία.

Έτσι, αν το προλεταριάτο διακρίνεται από τη μισθωτή σχέση στην παραγωγή, που πουλάει την εργατική του δύναμη, οι αγρότες από τη σχέση τους με τη γη στον πρωτογενή τομέα, τότε ουσιαστικά οφείλουμε να προσεγγίσουμε τη μεσαία τάξη από το ρόλος της στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Ωστόσο, κι εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε όλες τις σύγχρονες διαφοροποιημένες προσεγγίσεις μαρξιστών και «δημοκρατικών» απολογητών. Οι πρώτοι βλέπουν ως εργαζόμενους-προλεταριάτο όσους έχουν σχέσεις υποταγμένης εργασίας και τοποθετούν στη μεσαία τάξη μόνο τα κοινωνικά εκείνα στρώματα με υψηλότερα εισοδήματα και ελεύθερη σχέση παραγωγής. Οι δεύτεροι δίπλα στους ελεύθερους επαγγελματίες θέτουν και το σύνολο των δημοσίων υπαλλήλων -με την ευρεία έννοια. Μία ανάλογη εισήγηση διακρίνει τα μεσοαστικά στρώματα με βάση το ρόλο τους στο νεωτερικό κράτος, ως εκείνους δηλαδή τους επαγγελματίες σε θέσεις που διαμορφώθηκαν με την επικράτηση της δημοκρατίας. Μία τέτοια προσέγγιση όμως τοποθετεί στα μεσαία στρώματα ακόμα και τραπεζίτες (sic) και υψηλόβαθμα στελέχη επιχειρήσεων που ταυτίζουν την τύχη τους με τις ελίτ.

Οι προσεγγίσεις όμως τούτες χαρακτηρίζονται από μία εμμονή στην οικονομική δύναμη/απολαβές των εργαζομένων ή μεσοαστών και οι δεύτεροι από τη σχέση τους με το δημοκρατικό κράτος. Ομοίως και ο ενδιάμεσος προσδιορισμός της ως το σύνολο εκείνων που είναι οικονομικώς ανεξάρτητοι, χωρίς όμως να έχουν σημαντικό μερίδιο κοινωνικής επιρροής ή εξουσίας.

Μία προσεκτικότερη θεώρηση του ορισμού της θα αποκάλυπτε ότι δίπλα στο ρόλο κατά την παραγωγή διαδικασία και τις οικονομικές απολαβές πρέπει να λάβουμε υπόψη και μια σειρά άλλων παραγόντων που ειδικά στον ΚΑ΄ αιώνα απλώνουν κοινωνικά ακόμα περισσότερο τη μεσαία τάξη. Έτσι, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε στα κριτήριά μας τη μόρφωση -ως πραγματικό στοιχείο με δυνητικά χαρακτηριστικά-, την καταναλωτική ικανότητα, τον τομέα εργασίας (δευτερογενή και τριτογενή).

Στη μεσαία τάξη, λοιπόν, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε όχι μόνο τους ελεύθερους επαγγελματίες και αυτοαπασχολούμενους, διευθυντές κλπ, αλλά όλο εκείνο το μορφωμένο προσωπικό, που δυνητικά μπορεί να αυτονομηθεί εργασιακά και -θεωρητικά τουλάχιστον- να επιβιώσει σε ελευθέρια επαγγέλματα. Η μόρφωση -ως αποτέλεσμα αναγκών της δημοκρατίας- αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της μεσαίας τάξης και των ελίτ. Εξάλλου, όπως έχει αποδειχθεί από την Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης τα χαμηλότερα στρώματα (αγρότες, βιομηχανικοί εργάτες κλπ) είναι αποκλεισμένοι από την ανώτατη εκπαίδευση[2]. Με τέτοιο σκεπτικό είμαστε υποχρεωμένοι να εντάξουμε στα μεσοαστικά στρώματα όλο το δυναμικό με ακαδημαϊκή παιδεία.

Η μόρφωση όμως έτσι ουσιαστικά μάς απομακρύνει από κάθε προσέγγιση οικονομικού χαρακτήρα. Αποτελεί ένα ιδιότυπο χαρακτηριστικό που διαμορφώνει την δυνητικά την οικονομική θέση, την καταναλωτική δύναμη και τη συνείδηση του ατόμου. Ένα χαρακτηριστικό που υπερπηδά τις γραμμικές αγκυλώσεις για το ρόλο του μορφωμένου στην παραγωγική διαδικασία. Δηλαδή, ένας πτυχιούχος ακόμα και ως χαμηλόμισθος υπάλληλος, αποτελεί μέρος της μεσαίας τάξης κι όχι του προλεταριάτου. Και τούτο επειδή -δυνητικά ικανός να πραγματωθεί- στόχος του παραμένει η εργασιακή του αυτονόμηση στο χώρο των ελεύθερων επαγγελματιών.

Παράλληλα, σημασία για τον ορισμό των μεσοαστικών στρωμάτων πρέπει να δώσουμε και στο τομέα δραστηριοποίησης. Η μεσαία τάξη σε απόλυτο βαθμό δραστηριοποιείται στο δευτερογενή (βιοτεχνία, εμπόριο) και στο τριτογενή (υπηρεσίες) τομέα. Και τούτο δε συνδέεται καθόλου με τις αποδοχές και την κοινωνική αίγλη της εργασίας, αλλά από το ρόλο μέσα στην παραγωγή. Ένας ρόλος που συνδέεται άρρηκτα με τη μόρφωση. Άλλωστε, το μορφωμένο δυναμικό εργάζεται στο δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα ως ειδικευμένο προσωπικό.

Φυσικά, οι ανειδίκευτοι ή υποχρεωτικής και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης εργαζόμενοι που απασχολούνται στους ανωτέρω τομείς δεν μπορούν να ενταχθούν στα μεσαία στρώματα. Αφενός μεν δεν μπορούν -ούτε θεωρητικά- να αυτονομηθούν, αφετέρου δε επειδή κατά κύριο εργάζονται χειρωνακτικά. Εξάλλου, βασικό κριτήριο της δημοκρατικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης/διαχωρισμού αποτελεί το αντιθετικό σχήμα χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας, κι όχι εκείνη της μισθωτής-εργοδοτικής εργασίας. Με βάση τα παραπάνω ουσιαστικά κάθε πνευματική εργασία εντάσσει τον πολίτη στα μεσαία στρώματα, αλλά όχι αναγκαία η μισθωτή εργασία. Είναι δυνατόν πρακτικά ένας -ειδικευμένος- μισθωτός κι ένας εργοδότης να ανήκουν κι οι δυο στη μεσαιοαστική τάξη.

Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι η πλειοψηφία των κρατικών κι αυτοδιοικητικών υπαλλήλων ανήκουν εξ ορισμού στα μεσαία στρώματα. Δίπλα τους θα προστεθούν τόσο οι ελεύθεροι επαγγελματίες όσο και το μορφωμένο υπαλληλικό προσωπικό τους που προσφέρει υπηρεσίες ή διευθύνει επιχειρήσεις.

---

[2] Ο ελληνικός πολιτικός λαϊκισμός και η επιμονή των Ελλήνων γονέων να σπουδάσουν τα παιδιά τους ως μέσο κοινωνικής ανέλιξης, έχουν δημιουργήσει το πρωτοφανές παγκόσμιο φαινόμενο εισόδου τόσων πολλών μαθητών στα ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας. Ωστόσο, κι εδώ μια προσεκτικότερη εξέταση θα αποκαλύψει πως τα ελληνικά ΤΕΙ ουσιαστικά καλύπτουν ανάγκες που στις λεγόμενες ανεπτυγμένες κοινωνίες καλύπτουν οι Τεχνικές Σχολές για την παραγωγή εξειδικευμένων τεχνιτών. Ακόμα, καθώς η σχολική επίδοση συνδέεται άμεσα με την κοινωνική προέλευση (την οικονομική δύναμη και τη μόρφωση των γονέων), διαφαίνεται πως στα ΤΕΙ και τις «κατώτερες» πανεπιστημιακές σχολές εισάγονται παιδιά των κατώτερων στρωμάτων, ενώ για τα ανώτερα μεσαία στρώματα μένουν οι σχολές ελίτ κι εκείνες που προσφέρουν ευκολότερα θέσεις εργασίας.