Επιστρέφει "η καλλιέργεια του καπνού"

Την άνοιξη του 2012 ο πρώην Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης, Κ. Σκανδαλίδης, σε μία περιοδεία του είδε τον εκπληκτικό πίνακα του χαράκτη Α. Τάσσου. Βέβαια ο Υπουργός δεν έμεινε απλά στην “ανακάλυψη”, αλλά με ελγίνεια μέθοδο προχώρησε και στην κλοπή και στη “δωρεά” στην Εθνική Πινακοθήκη προκειμένου να “σωθεί” ο πίνακας.

Μετά από συντονισμένες ενέργειες του Δήμου, του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και του Πανελλήνιου Συνδέσμου Βιομηχάνων Μεταποίησης κι Εταιρειών Εμπορίας Καπνού, ο εμβληματικός πίνακας τελικά επιστρέφει στο φυσικό του χώρο, το Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2013.

Πρόκειται για μία πολύπτυχη ζωγραφική ζωφόρο 12,4 μ. των Τάσσου Αλεβίζου και Λουκίας Μαγγιώρου με τίτλο «Η καλλιέργεια του καπνού» που φιλοτεχνήθηκε κατόπιν παραγγελίας της βιομηχανίας Παπαστράτος το 1960 και τοποθετήθηκε στην είσοδό του λεγόμενου Κόκκινου Καπνομάγαζου στη Σταυρούπολη. Το μνημειώδες σήμερα έργο είναι σε άριστη κατάσταση και θεωρείται μοναδικό για το μέγεθός του, την τεχνοτροπία και την ένταση χρωμάτων και σχεδίων του.

Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε με μικτή τεχνική σε ύφασμα επικολλημένο σε ξύλο, η οποία συνοδεύεται και συμπληρώνεται από προπαρασκευαστική μακέτα σε ξύλο (0,59 Χ 3,80 μ.). Από θεματικής πλευράς, το έργο πλησιάζει την ενότητα έγχρωμων χαρακτικών του Α. Τάσσου της ίδιας περιόδου που απεικονίζουν άνδρες και γυναίκες οι οποίοι καταπιάνονται με αγροτικές εργασίες στο ύπαιθρο. Διακρίνεται μία ιδιαίτερη συμβολική διάσταση που δίνει ένα έντονο ηρωικό περιεχόμενο στους χειρώνακτες εργάτες καθώς αυτοί τελικά μοιάζουν να ενοποιούνται με τη μητέρα γη. 

Η σύνθεση είναι χτισμένη στέρεα και ισορροπημένα, με επίπεδη δομή, μεγάλο μέγεθος. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πίνακα είναι η αρχιτεκτονική διάρθρωση και η απλοποίηση των σχημάτων αποδιδόμενα με έντονες και γεμάτες ενέργεια καμπύλες και μαύρα εντυπωσιακά περιγράμματα δημιουργώντας ένα πολύπτυχο σύνολο που αφηγείται όλα τα στάδια της καλλιέργειας και της επεξεργασίας του καπνού.  

Με σαφή πολιτικό προσανατολισμένο και ευαίσθητη κοινωνική ματιά, χωρίς  εξιδανικεύσεις, εξωραϊσμούς και καλλιτεχνική φλυαρία, αποτελεί ένα έργο πνοής και δύναμης, αμεσότητας και αλήθειας που υμνεί τον ανθρώπινο μόχθο, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη της ομάδας, ένα έργο που συνεχίζει τη βυζαντινή και αρχαιοελληνική παράδοση. Εμφανείς είναι οι βυζαντινές επιρροές και εκείνες της αρχαιοελληνικής πλαστικής κι αγγειογραφικής τεχνικής

Ο πίνακας μεταφέρθηκε στην Αθήνα και "δωρίθηκε" στην Εθνική Πινακοθήκη χωρίς διαβούλευση με το δήμο. Μάλιστα, ενόχληση προκάλεσε ο τρόπος που ανακοινώθηκε η παραχώρηση, καθώς ο πρ. Υπουργός δήλωσε ότι ο πίνακας "ανακαλύφθηκε τυχαία" και σε ανάλογο πνεύμα η Διευθύντρια της Πινακοθήκης σημείωνε ότι με την "παραχώρηση" διασώθηκε το μνημειακό έργο επειδή ευτυχώς δεν το παρατήρησε κανείς (sic). Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1990 σε άρθρο του στο «Δημότη» ο Σπύρος Λαζαρίδης είχε παρουσιάσει αναλυτικά το έργο αυτό και μάλιστα υπήρχε και επικοινωνία με την Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών Α. Τάσσου και τους τότε διευθυντές της.

Για τους κατοίκους της Σταυρούπολης και των Δυτικών Συνοικιών το συγκεκριμένο έργο αποτελεί ένα ιστορικό και καλλιτεχνικό μνημείο που συνδέει την τοπική βιομηχανική παραγωγή με τον πολιτισμό.

Η Σταυρούπολη αποτελούσε για δεκαετίες κέντρο επεξεργασίας καπνού. Ακόμα και σήμερα στη Δημοτική Ενότητα διατηρούνται σε άριστη κατάσταση καπνεργοστάσια που κρύβουν μέσα τους την ιστορία μιας ολόκληρης εποχής, τότε που ο καπνός ήταν σήμα κατατεθέν και καθιέρωσε τη Θεσσαλονίκη ως ένα από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά κέντρα εμπορίας και επεξεργασίας καπνού. Τα «καπνομάγαζα» μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του '90 έσφυζαν από ζωή καθώς "στα καπνά" εργάζονταν 15.000 άνθρωποι της ευρύτερης περιοχής.

Η "παραχώρηση" του πίνακα όχι μόνο απαξίωσε την ιστορική αξία του για τη Σταυρούπολη, αλλά "έσπασε" ένα από τα λίγα εναπομείναντα στοιχεία που συνδέουν το βιομηχανικό παρελθόν με το παρόν, σημαίνοντας την αποκόλληση ενός κομματιού της κοινωνικής ζωής του τόπου, ενός τμήματος της ιστορίας του. Αυθαίρετες και αποσπασματικές ενέργειες που ενισχύουν το συγκεντρωτισμό και σε πολιτιστικό επίπεδο μόνο απογοήτευση και αρνητικές αντιδράσεις προκαλούν.

Η Δημοτική Αρχή διεκδίκησε και πέτυχε την επιστροφή του σπουδαίου πίνακα. Το έργο θα φιλοξενηθεί αρχικά στο χώρο του Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στη Μονή Λαζαριστών, λίγα μόνο μέτρα μακριά από το κτίριο του ΕΟΚ, μέχρι την τελική επιστροφή στο φυσικό του χώρο. 
Ο επαναπατρισμός του πίνακα θα γίνει το Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2013 στις 12:00 στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στη Μονή Λαζαριστών. 

μέρος του άρθρου δημοσιεύτηκε

στο περιοδικό “τόπος δυτικώς”

(Σεπτέμβριος 2012, σελ.23)