η αρχαιοελληνική δημοκρατία

Στο σημείο αυτό καλό θα ήταν να εξετάσουμε το φαινόμενο της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, που τόσο αρέσκονται οι σύγχρονοι δημοκράτες να μηρυκάζουν. Χωρίς να πέσουμε στην επικίνδυνη παγίδα να εξετάσουμε τις διαφορές των δύο δημοκρατιών (αρχαία και σύγχρονης) αξίζει να στηλιτεύσουμε όσους την αρνούνται στο όνομα ενός εμπειρικού ανορθολογικού επιχειρήματος: άμεση δημοκρατία σήμερα δεν μπορεί να υφίσταται. Όσο κι αν φαντάζει πειστικό το ψευδο-επιχείρημα, στερείται λογικών προκειμένων αφού θεωρεί αυτονόητη την εθνική ενότητα υπό τη σκέπη μιας ενιαίας κρατικής εξουσίας και βλέπουμε τελείως γραμμικά και στατικά το δημοκρατικό σύστημα.

Ωστόσο –για να περάσουμε και στο προκείμενο- η αρχαία δημοκρατία ήταν αποτέλεσμα της πόλεως και όχι της λαότητας η οποία ουδέποτε αποτέλεσε κρατική οντότητα. Η ελληνική δημοκρατία ήταν αποτέλεσμα της ίδιας της αμφισβήτησης που καλλιεργούνταν στην ελληνική παιδεία.

Βέβαια πολλοί θέτουν ως γενεσιουργές αιτίες την οπλιτική φάλαγγα, το γεωγραφικό κατακερματισμό ή τη δουλεία και τις μετακινήσεις πληθυσμών (άφιξη Αχαιών, κάθοδος Δωριέων). Ωστόσο, όλα αυτά τα στοιχεία υπήρχαν σε κάθε αρχαία ή μεσαιωνική πολιτεία χωρίς ποτέ να αναπτύξουν δημοκρατία. Το ελληνικό παράδοξο είναι το ίδιο το περιβάλλον. Οι σκληρές συνθήκες ζωής (επικίνδυνη θάλασσα και πολλά άγρια όρη) υποχρέωσαν τους πληθυσμούς σε κάποιες μορφές συνεργασίας που σταδιακά ανέπτυξαν την ισότιμη δημοκρατική επαφή. Η ανυπαρξία μεγάλων εκτάσεων γης δεν επέτρεψε την ανάπτυξη κυριαρχικών πολιτικών σχέσεων (με τη θεσσαλική εξαίρεση), όπως στην Εγγύς Ανατολή. Ακόμα και στα βασιλικά ή τυραννικά καθεστώτα η ακεραιότητα του πολίτη δεν αμφισβητήθηκε πολιτικά, ενώ τιμωρούνταν οι φονιάδες τύραννοι ή νηποινή απεκτείναντο[1].

Το ίδιο αυτό το φυσικό περιβάλλον και οι ισότιμες σχέσεις συνεργασίας ήταν που οδήγησαν και στα θαλάσσια εμπορικά ταξίδια δίνοντας ώθηση στην οικονομική παραγωγική βάση των ελληνικών κοινωνιών: τους πλοιοκτήτες, τους βιοτέχνες και τους εμπόρους[2]. Ταξίδια που μέσα από τη γνώση ανέπτυξαν την αμφισβήτηση[3] και την τάση για αλλαγές χωρίς θέσφατα. Έχεις όμως εξαιρετική σημασία να υπογραμμίσουμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός ήταν δημοκρατικός σε όλες του τις εκφάνσεις.

Τα σπέρματα απαντώνται στα Γεωμετρικά Χρόνια (άλλοτε το λέγαμε Σκοτεινούς Αιώνες) και ήδη στον Όμηρο έχουμε την αμφισβήτηση. Ενώ ο α΄ αποικισμός ήταν αποτέλεσμα της δωρικής καθόδου, ο β΄ οργανώνεται αβίαστα και σε κάθε αποικία δημιουργούνται ξεχωριστοί νόμοι δημοκρατικοί, ενώ ήδη υπάρχει ισχυρή αριστοκρατία και αγορά του λαού σε κάθε σχεδόν πόλη[4]. Τα ταξίδια των λογογράφων[5], του Ηροδότου και των φιλοσόφων[6] αποδεικνύουν ότι ήδη τον ΣΤ΄ αιώνα η δημοκρατία ως ιδεολογία και συχνά ως πρακτική κυριαρχούσε σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Ακόμα και η εφεύρεση του Θέσπη και οι Ολυμπιακοί Αγώνες είναι αποτέλεσμα και τμήμα αυτών των πολιτικών και ιδεολογικών διεργασιών[7]. Βέβαια με τον καιρό θα γίνουν και τα δύο προπαγανδιστικοί μηχανισμοί[8].

Αποφεύγουμε να σχολιάσουμε την κλεισθένεια μεταρρύθμιση γιατί απλά αποτέλεσε ένα πλατύσκαλο στη δημοκρατική ανάβαση· η δημοκρατική ιδεολογία και η αμφισβήτηση είχαν ήδη εμποτίσει για πάντα το ελληνικό πνεύμα.

Εξετάζοντας όμως τόσο αναλυτικά τη γένεση –και όχι τη γέννηση- της ελληνικής δημοκρατίας, αξίζει να δούμε και τη λειτουργία της. Σβήνοντας τις απατηλές προπαγανδιστικές ιδέες που καλλιεργούνται τόσο ανέξοδα και κατευθυνόμενα, θυμίζουμε ότι η ελληνική δημοκρατία ως σκέψη αμφισβήτησης και ως πολίτευμα ήταν κληρωτή αίρεση[9] και σε αποφάσεις και σε αξιώματα (πλην ελάχιστων εξαιρέσεων)[10].

Όλα όμως στηρίζονταν στην ίδια την αμφισβήτηση και την επιθυμία για αλλαγές με ίσιους όρους· μία αμφισβήτηση καλλιεργημένη από το φυσικό περιβάλλον και όχι αυθύπαρκτη όπως την έβλεπε ο Καστοριάδης[11]. Μια αμφισβήτηση που χάθηκε για αιώνες και ξαναγεννήθηκε στο Μεσαίωνα με τον αγώνα των εμπορικών-βιοτεχνικών πόλεων για ανεξαρτησία από το φεουδαρχικό ή παπικό έλεγχο.

---

[1] Δολοφονούνταν δηλαδή χωρίς να τιμωρείται ο φονιάς τους με καμία ποινή.

[2] Πολύ συχνά διαβάζουμε ότι ο Μαρξ θεωρούσε βάση της αρχαίας παραγωγής του δούλους. Ωστόσο, φαίνεται ότι λίγοι από τους συγγραφείς αυτούς έχουν διαβάσει το Μαρξ. Ο εμπνευστής του κομμουνιστικού ιδεώδους θεωρούσε τις μεσαίες τάξεις ως εκείνες που καλλιεργούσαν την αμφισβήτηση και πάλεψαν ταξικά για την αλλαγή των πολιτικών και των κοινωνικών σχέσεων στον ελληνικό κόσμο. Οι δούλοι ουδέποτε αποτέλεσαν ενιαία τάξη (και βέβαια δεν είχαν ταξική συνείδηση) ενώ παράλληλα σπάνιες ήταν οι ίδιες οι επαναστατικές αντιδράσεις τους, αλλά και τούτες μέσα στη λογική του ίδιου του συστήματος απούσης κάποιας πολιτικής ιδεολογίας. Η δουλοκτησία καταργήθηκε επειδή απλά δε συνέφερε, επειδή ήταν αντιοικονομική ως μορφή κεφαλαίου και όχι λόγω ενός Σπάρτακου ή του Χριστιανισμού όπως ορισμένοι θέλουν να εμπνέονται.

[3] Όταν μιλάμε για αμφισβήτηση εννοούμε την άρνηση ως δεδομένων των κοινωνικών δομών, των θεσφάτων και απαράλλαχτων νόμων και γενικότερα της παράδοσης.

[4] πρβλ. Ομήρου, Οδύσσεια.

[5] π.χ. Εκαταίος ο Μιλήσιος και τόσοι άλλοι που έγραφαν σε πεζό λόγο πριν τον Ηρόδοτο.

[6] π.χ. ο Σόλων, ο Πυθαγόρας, ο Δημόκριτος και τόσοι άλλοι πριν ή παράλληλα με εκείνους.

[7] Γιατί πώς αλλιώς θα τολμούσε ο κοντόχοντρος μεσήλικας να αμφισβητήσει τη δομή του διθυράμβου ή να δεχτούν αριστοκράτες και γεωργοί να ανταγωνίζονται γυμνοί και ισότιμοι στο ίδιο στάδιο ή παλαίστρα και αργότερα να παραταχθούν στην ίδια φάλαγγα;

[8] Για το δράμα βλ. Δήμου Χλωπτσιούδη, περί του αρχαίου θεάτρου.

[9] =κλήρωση κατόπιν ψηφοφορίας.

[10] Ακόμα και το μοίρασμα των φυσικών στοιχείων μεταξύ των θεών έγινε με κλήρωση ο Δίας κληρώθηκε τον Ουρανό και ο Ποσειδώνας τη θάλασσα με τον Άδη-Πλούτωνα στον Κάτω Κόσμο.

[11] Κορνήλιος Καστοριάδης, η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1999, σελ. 25