αστικά κενά στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις

Η πόλη -εκτός από ελεύθερους χώρους- παράγει και χώρους που θα μπορούσαν να αποκληθούν κενά, σε πείσμα της ορμής ενός σχεδιασμού που τείνει να γεμίζει με λειτουργίες και σαφή νοήματα κάθε γωνιά της. Καθώς αναπτύσσεται, στο εσωτερικό και τα όρια της, εμφανίζονται ως αναπόσπαστο στοιχείο της χώροι που στερούνται ενός ξεκάθαρου ρόλου[1]. Το νόημά τους βρίσκεται σε μια διαρκή εκκρεμότητα ως προς τη διατύπωσή του και συχνά αναδύεται "τυχαία" μέσα από την εκδήλωση περιστασιακών συμβάντων.

Σε πολλές βέβαια πόλεις τα αστικά κενά είναι μεγαλύτερα από τις καλυπτόμενες επιφάνειες, από τα πλήρη. Η σύγχρονη πόλη, εξάλλου, δεν είναι ούτε συμπαγής, ούτε συνεχής· είναι μία πόλη όπου εναλλάσσονται διαφορετικές πυκνότητες με μεγάλα αστικά και εδαφικά κενά που προκύπτουν από την ανεξέλεγκτη διασπορά, τις αλλαγές χρήσεων ή τους θεσμικούς μετασχηματισμούς. Ο πάλαι ποτέ ελεύθερος χρόνος, ως μετωνυμία του ελεύθερου ανθρώπου, αυτός ο χρόνος που κάθε εργάτης της ζωής ήθελε να γίνει περισσότερος για τον εαυτό του και για τους άλλους, και τον καταλάβαινε ως δικαίωμα προς κατάκτηση, μέσα στα οργανωμένα αστικά κενά του αστικού μεταβολισμού, γίνεται κενός χρόνος, χρόνος περιφοράς και περιπλάνησης χωρίς σκοπό, που μπορεί απλώς να τον παρατείνει η αντοχή της τσέπης των περιφερομένων.

Αυτοί οι χώροι όμως στο όνομα κάλυψης των τοπικών αναγκών συχνά αλλάζουν χρήσεις. Η πόλη φαίνεται να εκτιμά εκ νέου τα αστικά κενά ως ιδανικούς τόπους για την ανάδυση, εμπορικών κέντρων, συγκροτημάτων πολυθεάματος, χώρων στάθμευσης, αθλητικών εγκαταστάσεων ή επώνυμων κτιρίων. Το δίκτυο των αστικών κενών μέσα στη βουβά μετασχηματιζόμενη πόλη, πέρα από ασθενές ιδεολογικό επιχείρημα του εναλλακτικού αρχιτεκτονικού λόγου, έγινε πρόσφορο για την ανάπτυξη επιχειρημάτων από τη μεριά της οικονομικής επιχειρηματικότητας. Η νέα αστική κουλτούρα των υπηρεσιών κατανάλωσης, εστίασης, αναψυχής εισχώρησε στις εν αποσύρσει περιοχές και με σημειακές, μικρές ή μεγάλες εγκαταστάσεις κεφαλαιοποίησε τη φθηνή γη και την προσδοκία ελευθεριότητας που δημιουργεί ο διαθέσιμος χώρος οικοδομώντας εγκαταστάσεις μαζικής κατανάλωσης.

Κάτω από το πρόσχημα ενός δυναμικού εξωραϊσμού, προτείνεται ο αποτελεσματικότερος "εξορκισμός" απέναντι σε χώρους και έννοιες που αντιμετωπίζονται αμήχανα μέσα σε πλήρη απαξίωση. Μετατρέπονται σε πεζοδρόμια και καλύπτεται η επιφάνειά τους με μπετόν ή πλάκες, μεταμορφώνονται σε χώρους στάθμευσης. Άλλοτε συνιστούν προσωρινό καταφύγιο για άστεγους, τσιγγάνους, ομάδες περαστικές, που βρίσκονται στο περιθώριο της καθημερινότητας όπως και τα κενά.

Θα μπορούσε όμως σε μια άλλη κατεύθυνση να αποδοθεί μια αξία σε αυτούς στους αποδιοπομπαίους χωρικούς σχηματισμούς που δείχνουν να είναι αναπόσπαστα στοιχεία της αστικής δομής. Αυτά τα ασχεδίαστα μικρά αστικά κομμάτια, εμφανίζονται ως τόποι πρόσφοροι για διαμόρφωση, ως πιθανά μικροτοπία, άξια να απασχολήσουν την αυξανόμενη περιβαλλοντική και τοπιακή μας ευαισθησία. Πολύ εύκολα θα μπορούσαν να αναδειχθούν σε τόπους συνάθροισης πολιτών, χώρους με παγκάκια για συναντήσεις, για μικρές πολιτιστικές δράσεις, χώρους για υπαίθριες εκθέσεις ή ακόμα και παρουσιάσεις καλλιτεχνών του δρόμου (street performers). Ακόμα και οι ελεύθεροι προς το "κενό" τοίχοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν χώρους διαγωνιστικής διακόσμησης με την τεχνοτροπία του graffiti ή άλλων ρευμάτων υπαίθριας επιτοίχιας ζωγραφικής.

Οι δε σύγχρονες μεταναστευτικές ροές διοχετεύονται συχνά στα αστικά αυτά κενά· έλκουν τους άστεγους και ταλαιπωρημένους πρόσφυγες και παράνομους μετανάστες, λειτουργούν ως χώροι "υποδοχής" και "φιλοξενίας" των μετακινούμενων πληθυσμών, μετατρέπονται από γεωγραφικό "κενό" σε δυναμική πολεοδομική κατάσταση σε συνεχή μετασχηματισμό. Και αυτό ακριβώς μπορούμε να εκμεταλλευτούμε δίνοντας ζωντάνια στην εγκατάλειψη, στο κενό, στο τίποτα της αστικού ερημιάς. Οι χώροι αυτοί θα μπορούσαν να μετασχηματιστούν σε καταφύγια αστέγων, προσφύγων ή μεταναστών παρέχοντας υποστήριξη με τη μορφή κοινωνικών δράσεων (συμβουλευτική, συσσίτια κλπ) και συνδέοντας τις χρήσεις του κενού με την ανάγκη και το μετασχηματισμό του.

---

[1] Ας σημειώσουμε ότι η απουσία δόμησης σ’ ένα χώρο δεν επαρκεί για την απόδοση σε αυτόν της έννοιας "αστικό κενό". Οι υπαίθριοι και οι λιγοστοί ελεύθεροι χώροι αν και αποτελούν εν γένει κενά δόμησης, χαρακτηρίζονται από μια λειτουργία, έναν ειδικότερο ρόλο στο πλαίσιο της αστικής δομής -επαρκή ή ανεπαρκή είναι άλλο θέμα-, προβάλουν μια αισθητική άποψη. Τα κενά είναι παράγωγα μη προβλέψιμων μετασχηματισμών της πόλης. Η παρουσία τους προκαλεί αμηχανία. Θα μπορούσαν να ιδωθούν ως παρενέργεια στον οργανισμό της πόλης ή ως παράπλευρη εξέλιξη. Η αναφορά σε αυτά γίνεται πάντα έμμεσα, κυρίως ως περιγραφή κάποιας πρώην δραστηριότητας ή αξίας. Καθώς αποτελούν χώρους εγκατάλειψης αποφεύγονται από τους περαστικούς.