Θέσμιση γάμου - διαζυγίων - οικογένειας στις πρωτοχριαστιανικές κοινοτήτες

Οι διαδικασίες θέσμισης των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων κατά τους δύο πρώτους αιώνες μπορούμε να τις αναλύσουμε μόνο αν εξετάσουμε τη διαλεκτική σχέση της κοινωνικής της διαστρωμάτωσης και το ρόλο που καλούνταν να διαδραματίσουν οι θεσμοί αυτοί στο εποικοδόμημά της. Τις ρίζες των θεσμών των πρώιμων χριστιανικών κοινοτήτων μπορούμε να τις εντοπίσουμε στη διδασκαλία του Ιησού, στις προϋπάρχουσες θρησκευτικές κοινότητες από όπου ο ιδρυτής άντλησε ιδέες, την οικονομική ιστορία της εποχής και την κοινωνική κατάσταση και πώς αυτή εκφράζεται μέσα στις χριστιανικές κοινότητες[1].

Στην ανάλυση του παρόντος κύρια ύλη είναι τα κείμενα της Καινής Διαθήκης. Ωστόσο, είναι σημαντικό να γίνει λόγος σε κάποια έκταση για τα Ευαγγέλια, τις επιστολές, τις Πράξεις και την Αποκάλυψη -που όλα τα αποδέχεται η Εκκλησία- και από την άλλη για τα Απόκρυφα, λεγόμενα, Ευαγγέλια.

γάμος - διαζύγια - οικογένεια

Στην Καινή Διαθήκη υπάρχουν πάρα πολλές νουθεσίες σχετικά με τις οικογένειες τόσο στη διδασκαλία του Ιησού, όσο και στις επιστολές των Αποστόλων. Όσο και να δεχόμαστε ότι το σύνολο της Καινής Διαθήκης έχει αλλοιωθεί από μεταγενέστερους επισκόπους και άλλους κληρικούς, ώστε τελικά να ευνουχιστούν τα αρχικά μηνύματα του ιδρυτού της νέας θρησκευτικής κοινότητας και ο ρόλος της στη ρωμαϊκή και ιουδαϊκή κοινωνία της εποχής, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι υπάρχουν αληθινές νουθεσίες και διδασκαλίες στα πρωτότυπα κείμενα× και όπου ισχύει κάτι τέτοιο, οι ψευδεπίγραφες επιστολικές συμβουλές απλά αντικατοπτρίζουν μία κατάσταση που ίσχυε στις κοινότητες τούτες και την οποία θέλησαν οι νέοι συγγραφείς να την αντιστρέψουν με λεγόμενα τάχα των Αποστόλων και του Ιησού.

Ο θεσμός του γάμου, όπως λειτουργούσε κατά τους δύο πρώτους αιώνες στις χριστιανικές κοινότητες, μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί ένα κράμα ιουδαϊκών, ελληνικών στοιχείων εμποτισμένα με τη γραφίδα του ρωμαϊκού νόμου. Πρέπει να τονίσουμε εξ αρχής ότι παλαιότερα θεωρούνταν πως ο γάμος ήταν ένας θεσμός που δέχτηκε επιρροές από την εσσαϊκή κοινότητα, κι αυτό γιατί εκεί δεν ήταν λειτουργικός ένας τέτοιος θεσμός, αφού επικρατούσε η κοινογαμία.  Ωστόσο, από τα κείμενα του Κουμράν μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η εκεί κοινότητα είχε το γάμο και μάλιστα θεσμοθετημένο με διατάξεις ταξικής κοινωνίας -και όχι του φυλογεννητικού σταδίου ανάπτυξης. Τουλάχιστον αυτό δείχνει το κείμενο Χαλαχά Α-4Q251, 7, 1-7[2].

Ας τονίσουμε επιπλέον το ρόλο της οικογένειας στην πολιτική προσηλυτισμού των πρώτων αυτών χριστιανικών κοινοτήτων. Από τον καιρό κιόλας του Παύλου η εισχώρηση του αρχηγού της οικογένειας-οίκου στην κοινότητα σήμαινε την ταυτόχρονη είσοδο όλης της φαμίλιας μαζί με κάποιους πιστούς και προνομιούχους οικιακούς δούλους και απελεύθερους[3]. Ο προσηλυτισμός συχνά γίνονταν κατά κώμη ή οίκο[4].

Η ενότητα δε της οικογένειας, όπως τονίζει και ο ΚΥΡΤΑΤΑΣ[5], ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Αν και δεν αποτελεί χριστιανικό επινόημα αφού το συναντάμε από την αρχαϊκή κιόλας περίοδο[6], στο χριστιανισμό η εν λόγω ενότητα εξυψώθηκε σε υψηλή στάση ζωής και πίστης, αλλά μόνο όταν επρόκειτο για οίκο-μέλος της κοινότητας. Σε άλλες περιπτώσεις που τα παιδιά εισχωρούσαν χωρίς την πατρική συγκατάθεση, η διδασκαλία επέτρεπε τη διάλυση του οικογενειακού δεσμού[7]. Παρατηρούμε σε άλλα χωρία χριστιανικών κειμένων και επιστολών ότι το διαζύγιο μπορούσε να επιτρέπεται σε περίπτωση που είτε δεν μεταστρεφόταν σε Χριστιανό ο ένας σύζυγος είτε δεν προσηλυτίζονταν ολόκληρος ο οίκος[8]. Είναι ολοφάνερο, λοιπόν, ότι η οικογενειακή ενότητα δεν ήταν αυτοσκοπός: αν οι οικογένειες γίνονταν εμπόδιο στην πίστη, είχαν ελάχιστη αξία[9]. Με μόνη εξαίρεση ίσως του δούλους και τους απελεύθερους με όρους εργασίας, οι οποίοι υπόκεινταν σε συγκεκριμένες κρατικές διατάξεις και όχι μόνο στις θέσεις των κοινοτήτων.

Στο σημείο αυτό, ωστόσο, αξίζει να ρίξουμε την προσοχή μας σε μία ιδιαίτερα σημαντική διδασκαλία του πρώιμου Χριστιανισμού με καταγωγή στην ιουδαϊκή παράδοση[10]: απαγορεύονταν οι μικτοί γάμοι[11] και κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να άρθηκε ποτέ. Βέβαια, οι μικτοί γάμοι απαγορεύονταν με ιδιαίτερη αυστηρότητα -με απειλή εκδίωξης από την κοινότητα- στην εσσαϊκή κοινότητα του Κουμράν. Το μίσος των αιρετικών αυτών Ιουδαίων ενάντια στους Κιττίμ[12] ήταν τόσο μεγάλο που σε καμία περίπτωση ένας τέτοιος γάμος δεν θα ήταν ανεκτός.

Εξάλλου δεν είναι καθόλου δύσκολο να συμπεράνουμε ότι οι γάμοι θα ήταν μόνο στο εσωτερικό των κοινοτήτων και με ρητές απαγορεύσεις για μικτό γάμο με ορθόδοξο Ισραηλίτη. Ο λόγος που επέβαλε μία τέτοια εντολή ήταν πέρα από τα ιουδαϊκά πολιτισμικά στοιχεία που ενυπήρχαν έντονα ακόμα στις κοινότητες, και η τάση και η παράδοση του Α΄ αιώνα για τη συνωμοτικότητα. Ενώ όμως τον Α΄ αιώνα βλέπουμε να είναι πολύ λίγες οι σχετικές απαγορεύσεις -ίσως ένας λόγος να ήταν ότι ακόμα οι Ιουδαίοι αποτελούσαν μεγάλο πληθυσμό αναλογικά στις κοινότητες- από τις αρχές ακόμα του Β΄ παρατηρούμε ότι αυξάνονται οι σχετικές νουθεσίες των Αποστολικών Πατέρων. Κάτι το οποίο δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία για σημαντική αύξηση μικτών γάμων.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αναφορά στους γάμους μεταξύ μελών των κοινοτήτων που ανήκαν σε διαφορετικές τάξεις και κοινωνικά στρώματα. Το ζήτημα του γάμου πολλές έβρισκε κόλλημα στο Ρωμαϊκό νόμο και τις διατάξεις του. Έτσι οι δούλοι -ακόμα και Χριστιανοί- δεν μπορούσαν να παντρεύονται ελεύθερους, ενώ ο μεταξύ τους γάμος ήταν δεκτός μόνο εφόσον συμφωνούσε κι ο κύριός τους. Από την άλλη διατάξεις για γάμους απελεύθερων υπήρχαν ήδη στο β΄ μισό του Β΄ αιώνα[13].

Στο ζήτημα του γάμου στο εσωτερικό των κοινοτήτων σημαντικό ρόλο παίζει ο πληθυσμός που είχαν οι γυναίκες. Σχετικά με τον αριθμό τους πολλά έχουν ειπωθεί[14]. Τo σίγουρο είναι πως αποτελούσαν την πλειοψηφία στις κοινότητες τούτες. Ο γάμος, ωστόσο, μεταξύ Χριστιανών σε συνάρτηση με τους προαναφερόμενους περιορισμούς του ρωμαϊκού νόμου μπορούσε να αφήσει πολλές φορές στις γυναίκες μόνο δύο λύσεις: ή μικτό γάμο με κάποιον εθνικό της κοινωνικής τους θέσης ή ένα φτωχό ή δούλο Χριστιανό -κάτι που θα ήταν παράνομο και ανυπόστατο για το επίσημο κράτος. Αυτό το πρόβλημα ίσως να αποτελούσε και έναν κοινωνιολογικό παράγοντα που έκανε τις χριστιανικές αρχές να εξυμνούν την παρθενία προκειμένου να έχουν γάμους μεταξύ διαφόρων τάξεων, κάτι που σχεδόν ταυτόχρονα ιδεολογικοποιήθηκε από τους Αποστολικούς Πατέρες και σε επιστολές της Καινής Διαθήκης.

Για την αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων πολλές φορές δημιουργούνταν σχέσεις μεταξύ γυναικών των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων με δούλους ή φτωχούς, χωρίς ωστόσο να μπορούσαν να προχωρήσουν σε γάμο. Αυτό οδήγησε και στις διάφορες αποστολικές και πατερικές νουθεσίες. Η δούλη-παλλακίδα εθνικού γινόταν δεκτή μόνο αν έμενε πιστή στον κύριό της, ενώ ο Χριστιανός που είχε παλλακίδα έπρεπε αν εκείνη ήταν ελεύθερη να την παντρευτεί ή αν εκείνη ήταν δούλη να την αφήσει, εκτός κι αν είχαν ήδη αποκτήσει παιδιά.. Αναλόγως και για τις γυναίκες μέλη[15].

---

[1] Να σημειώσουμε ότι σε κείμενα του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα χρησιμοποιούνταν και ο όρος «αδελφότητα» όπως στο Β΄ βιβλίο του Ερμά -Εντολές, Η΄- (βλ. Απόκρυφα Κείμενα Καινής Διαθήκης, επιμ. & μτφρ. Δ. Κουστούκης, τ. 4, εκδ. Πύρινος Κόσμος, Αθήνα 1991, σελ. 130).

[2] βλ. R. Eisenman & M. Wise, ό.π., σελ. 234.

[3]Εξάλλου ο όρος οίκος σημαίνει όχι το κτίριο, αλλά όλο το δυναμικό που περιλαμβάνεται σ’ αυτό× δηλ. τον κύριο με την οικογένειά του και τους δούλους του.

[4] Βλ. Πρ. ΙΣΤ΄ 4-5, ΙΣΤ΄, 30 κ.ε., ΙΗ΄ 8, Α΄ Κορ. Α΄, 16, ΙΣΤ΄ 15, Ερμάς, Παρομ. 5 (ό.π. σελ. 152).

[5] Δ. ΚΥΡΤΑΤΑΣ, ό.π. σελ. 232.

[6] Αυτό διαφαίνεται σε διάφορα σημεία της Ομηρικής Οδύσσειας, στα σχετικά με τους Μνηστήρες και την Πηνελόπη χωρία.

[7] Βλ. Πράξεις Θωμά, Απόκρυφα Κείμενα Καινής Διαθήκης, ό.π., τ. 3,  σελ. 49-53.

[8] Βλ. Ματ. Ι΄, 21, Μαρ. ΙΓ΄, 12, Λουκ. ΙΔ΄ 26 και Διατ. Αποστόλ., Ε΄ 6.

[9] Δ. ΚΥΡΤΑΤΑΣ, ό.π. σελ. 234.

[10] Είναι συχνότατα τα χωρία στην Παλαιά Διαθήκη που απαγορεύεται ο γάμος ανάμεσα σε Ιουδαίους, τον εκλεκτό λαό του Θεού, και σε άπιστους-αλλόθρησκους, ιδίως επί κυριαρχίας του Μωυσή.

[11] Βλ. Β΄ Κορ., ΣΤ΄, 14 και Β΄ Ιω., 10.

[12] Βλ. σχετικά 4Q397-399, 4Q521, 4Q285, 4Q390 και 4Q246.

[13] Πρβλ. Lex Julia.

[14] Βλ. Δ. ΚΥΡΤΑΤΑΣ, ό.π. και A. Cameron, The Theotokos in Sixth-Century Constantinople, JTS n.s. 29, 1978.

[15] ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ, ΙΣΤ΄, 3-5.