Η ευθανασία ως ηθικό δίλημμα

Διάβαζα την προηγούμενη Κυριακή το άρθρο του καθηγητή Αλαχιώτη σχετικά με το δίλημμα τερματισμού της ζωής ενός πάσχοντος. Το άρθρο κινείται -όχι και τόσο ξεκάθαρα ώστε να φτάσει να πάρει θέση, κάτι που δεν ήταν και στόχος του αρθρογράφου- ανάμεσα στο επιστημονικό[1] και το ηθικό. Εμείς θα επιμείνουμε στο δεύτερο κομμάτι, το ηθικό, παραβλέποντας το νομικό ζήτημα[2].

Πράγματι η ευθανασία αποτελεί ένα από τα κυριότερα προβλήματα ηθικής φύσης στον ιατρικό κλάδο που συνδέεται άμεσα με κοινωνικά ζητήματα, πολιτικά και ιδεολογικά. Όλοι οι γιατροί και οι των συναφών κλάδων γνωρίζουν ότι ο Ιπποκράτης απαγόρευε την ευθανασία. Σήμερα, ακόμα και η αυτοκτονία θεωρείται ηθικό έγκλημα, δειλία (και μάλιστα ούτε οι ασφαλιστικές πληρώνουν σε περίπτωση συγγενείς αυτοχείρων). Πόσο μάλλον η ευθανασία που ταυτίζεται με ανθρωποκτονία.

Κατά πόσο είναι όμως ηθικά επιτρεπτή η αφαίρεση μιας ζωής; Συνήθως οι μη συμμετέχοντες στο δράμα ενός ανίατα αρρώστου και ακόμα περισσότερο εκείνοι που δε συνδέονται συναισθηματικά με ανάλογες περιπτώσεις ασθενών, εύκολα σημειώνουν το "ναι".  Ας ξεκαθαρίσω πως ούτε ο γράφων είχε ανάλογη εμπειρία. Ωστόσο, θα προσπαθήσω να πάρω θέση, να καταθέσω μία άποψη, αφού πρώτα δούμε μερικές πτυχές του προβλήματος, αφήνοντας κατά μέρος την ηθικολογία και τις γνωστές θρησκευτικές θέσεις.

Ζητήματα που κάθε τόσο εμφανίζονται στο σχετικό διάλογο είναι ορισμένες μη φανερές, αλλά σημαντικές παράμετροι, όπως οι σύγχρονες ιατρικές παρεμβάσεις που βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο και συχνά επιφέρουν σημαντικές βελτιώσεις στη ζωή του ασθενούς (ρομποτική στο ανθρώπινο σώμα κλπ) και θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην αποφυγή μιας βιαστικής απόφασης. Αναλόγως, το ερώτημα ξανατίθεται για τις περιπτώσεις ασθενών της νόσου Αλτσχάιμερ ή για μικρά παιδιά με σοβαρότατες αναπηρίες που όμως δεν είναι σε θέση να αποφασίσουν μόνα τους λόγω ηλικίας και πνευματικής ωριμότητας.

Σε ανάλογη λογική πάντως εμφανίζεται και το δίλημμα ότι αν επιτραπεί κατ’ αρχήν η ευθανασία θα ανοίξουν οι ασκοί του Αιόλου για περισσότερες παθήσεις. Έτσι, υπάρχει ο λογικός φόβος ότι θα επιτραπεί στην ουσία ακόμα και η θανάτωση ατόμων που μπορούν μεν να αυτοσυντηρούνται, αλλά είναι ανίατα ασθενείς (πνευματική καθυστέρηση, μερική αναπηρία κλπ). Και το ζήτημα περιπλέκεται αν θελήσουμε να δούμε το πρόβλημα από τη στενή οπτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στο ίδιο πνεύμα τίθεται και η εν ζωή απόφαση ενός πνευματικά και σωματικά υγιούς ατόμου, να θανατωθεί νηποινή αν καταστεί ανίκανος να αυτοστυντηρείται. Πρόκειται για τη λεγόμενη living will, δηλαδή "διαθήκη εν ζωή", με την οποία ένας υγιής πολίτης εκχωρεί στο γιατρό ή τους συγγενείς  το να αφαιρέσουν τη ζωή του, χωρίς εκείνοι να διώκονται ποινικά.

Ένα ερώτημα όμως που πρέπει να απαντηθεί, είναι κατά πόσο αποτελεί ελεύθερη βούληση του ασθενούς η ευθανασία. Το ερώτημα δεν τίθεται υπό τη νομική του μορφή (εκμετάλλευση κληρονομιάς, πλαστογραφία κλπ), αλλά υπό την ηθική και κοινωνιολογική έννοια.

Η φύση του ανθρώπου δεν του επιτρέπει να γνωρίζει με ακρίβεια εκ των προτέρων τις συνέπειες της πράξης του. Η ζωή έχει αποδειχθεί πολλές φορές απρόβλεπτη και ανατρεπτική ώστε κάθε προσπάθεια μαθηματικοποίησής της να αποδεικνύεται ανεπαρκής. Η μόνη βεβαιότητα που θα μπορούσαμε να αποκομίσουμε βάσει της συγκεκριμένης μεθόδου είναι η παρατήρηση και αξιολόγηση των συνεπειών, αφού αυτές επέλθουν, δηλαδή εκ των υστέρων[3].

Σίγουρα, λοιπόν, ένας ανάπηρος ή ένας ασθενής στο τελευταίο στάδιο μιας νόσου ή σε άγρυπνο κόμμα για μεγάλο χρονικό διάστημα, δε δύναται να αποφασίσει ελεύθερα. Κάθε απόφασή του είναι υπό την επήρεια του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Σκέφτεται εκείνους που ταλαιπωρεί και την ψυχική φθορά τους, τα έξοδα της διατήρησής του στη ζωή κλπ. Είναι ένα φορτίο που πραγματικά απεύχομαι να νιώσει κανείς. Η κάθε απόφασή του σίγουρα επηρεάζεται και από τις παθολογικές συνέπειες της ασθένειάς του, όπως ο πόνος, η κατάθλιψη κι άλλα ψυχολογικά σύνδρομα.

Ωστόσο, αυτά ακριβώς τα πιεστικά -ανελεύθερα, αλλά φυσικά- βιώματα και οι τέτοιες σκέψεις του είναι που τον καθιστούν πρωταγωνιστή της απόφασης. Κανείς δε νιώθει όσο ο ασθενής τις πιέσεις τούτες ώστε να μπορέσει να πάρει θέση. Κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να είχε το δικαίωμα να ζητήσει να τον θανατώσουν. Εφόσον είναι μία προσωπική επιλογή πρέπει να γίνει απολύτως σεβαστή.

Οι κοινωνικές και ατομικές συνέπειες διατήρησης στη ζωή ενός ασθενούς είναι σημαντικότατες. Το κόστος θεραπείας σε τέτοιες περιπτώσεις είναι εξαιρετικά μεγάλο και συχνά δεν καλύπτεται από ιδιωτικές ασφάλειες ή ασφαλιστικά ταμεία. Σε οικογενειακό επίπεδο το κόστος πολλαπλασιάζεται με την ανάγκη ιδιαίτερης φροντίδας του ασθενούς που είτε επιβάλλει έναν ειδικό επαγγελματία είτε απαγορεύει την εργασία σε κάποιο μέλος της οικογένειας. Κυρίως όμως θα επιμείνουμε στον ψυχολογικό τομέα, αφού η αίσθηση ανικανότητας και η αναμενόμενη κατάθλιψη, ουσιαστικά θανατώνουν συναισθηματικά τον ασθενή και τους συγγενείς του.

Ένας πνευματικά υγιής άνθρωπος που γνωρίζει την κατάστασή του και επιβεβαιωμένα δεν υπάρχουν εναλλακτικές θεραπείες στις οποίες να επιθυμεί να στηριχτεί, πρέπει να έχει αυτό το δικαίωμα. Είναι βέβαια αναγκαίο σε τέτοιες περιπτώσεις να γίνονται ειδικές ψυχολογικές εξετάσεις και να υπογράφονται ειδικά συμφωνητικά παρουσία συμβολαιογράφου, για την αποφυγή ακούσιας ευθανασίας.

Πρόκειται ουσιαστικά για το δικαίωμα σε ένα θάνατο με αξιοπρέπεια και πλήρως συμβατό με τις ανθρωπιστικές αρχές εφόσον εξασφαλίζεται η ελεύθερη βούληση και η πνευματική καθαρότητα του ασθενούς. Η φύση ή κοινωνικοί παράγοντες μπορεί να οδήγησαν σε συμβατική μορφή επιβίωσης ενός ατόμου, αλλά ασύμβατη με τις δικές του αρχές, τη δική του ηθική και τη δική του αξιοπρέπεια. Κι επειδή ο άνθρωπος έχει κάθε δικαίωμα στο σώμα του πρέπει να είναι ελεύθερος να αποφασίζει για τη ζωή του.

Η έννοια της ευθανασίας μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν δύο είδη θανάτου, όπως υπάρχουν και δύο είδη ζωής: μια ζωή άθλια, χωρίς αξιοπρέπεια, ανελεύθερη, γεμάτη βάσανα, χωρίς νόημα. Και μια άλλη αξιοπρεπής, ελεύθερη και άνετη. Η έννοια της ευθανασίας, υποδηλώνει ότι, αν είναι δυνατό να επιλέξουμε ανάμεσα στην παράταση μιας δυστυχισμένης ζωής και σε έναν καλό θάνατο, είναι ηθικά αποδεκτό, ορισμένες φορές να επιλέξουμε το δεύτερο[4].

Σε στατιστική έρευνα πάντως μεταξύ γιατρών και νοσηλευτικού προσωπικού έχει φανεί ότι το 88% του ιατρικού και το 85%του παραϊατρικού προσωπικού πιστεύει ότι μερικές φορές είναι λογικό οι ασθενείς να αιτούνται ευθανασίας τη στιγμή που το 33% των πρώτων και το 23% των δεύτερων πιστεύουν ότι κάτι τέτοιο θα ήταν ηθικώς ορθό και το 22% και 15% αντίστοιχα θα έπρατταν τις διαδικασίες της εκούσιας ευθανασίας αν αυτό ήταν νόμιμο στη χώρα τους[5].

Επιλογικά, θα κλείσουμε με τη σύνδεση του ζητήματος της ευθανασίας με τη διακοπή κύησης. Δεν μπορεί σε μία χώρα, όπως η δική μας, να θεωρείται η άμβλωση νόμιμη και την ίδια στιγμή να απαγορεύεται η ευθανασία[6].

update: ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και

η ανάρτηση της Αποθήκης Σκέψης 

με το ίδιο θέμα από μία όμως εντελώς διαφορετική οπτική

---

[1] Βλ. το άρθρο του Στ. Αλαχιώτη ("Μπορεί να τεκμηριωθεί η απόφαση ευθανασίας;")

[2] Μία καλή παρουσίαση γίνεται στο άρθρο του Χρ. Τσαϊτουρίδη, Η ευθανασία ως συνταγματικό δικαίωμα του ασθενούς.

[3] Βλ.  Παναγιώτης Πέρρος, Η Ευθανασία ως ηθικό πρόβλημα.

[4] Άγκνες Χέλερ, Ουγγαρέζα φιλόσοφος που ασχολείται χρόνια με το ζήτημα τη ευθανασία.

[5] Βλ. Παναγιώτης Πέρρος, ό.π.

[6] Χώρες όπου επιτρέπεται η ευθανασία σήμερα είναι η Αυστραλία, η Ολλανδία, η Ελβετία, ενώ η διαθήκη εν ζωή εφαμορόζεται σε πολιτείες των ΗΠΑ και στο ηνωμένο Βασίλειο.