Μίλτος Σαχτούρης, ο σκοτεινός ποιητής

γράφτηκε για τοβιβλίο.net

Ο σκοτεινός κόσμος του αγαπήθηκε όσο κανένας. Ποιητής του υπογείου, της φυλακής που δεν έδωσε στίχους του στον κοινωνικό αγώνα του ανθρώπου. Κι όμως έγραφε πάντα για τον Άνθρωπο. Ζωγράφιζε πολύχρωμα ποιήματα. Παράλογος και τραυματικός, δεν ήταν ανατρεπτικός, αλλά σχεδόν "αντικοινωνικός" στη γραφή του ακολούθησε το δικό του μονοπάτι. Στο ποιητικό σταυροδρόμι ακολούθησε την ευθεία, εγκαταλείποντας τον -ορθόδοξο- υπερρεαλισμό και την -κλασσική- καρυωτακική μελαγχολία.

Αν και κατατάσσεται στο σουρεαλισμό, δραπέτευσε σύντομα από τις υπερρεαλιστικές εμμονές. Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό. Οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν τον εξπρεσιονισμό. Ελλειπτικός, αλλά συναισθητικά αντιληπτός από τον αναγνώστη. Λεύτερος από λογικά σχήματα εκφράζει υποσυνείδητα -χωρίς φραγμούς- το δραματικό φάσμα ενός τερατώδους κόσμου.

Στο κολαστήριο του κατοχικού και μεταπολεμικού κόσμου, γεννάται η σαχτουρική ποιητική. Σκληρή, έντονη χρωματικά, γεμάτη εικόνες και μετασχολική κι αυτοκαταστροφικά μόνη αντιτάχθηκε στην εικονική ομορφιά του αντιπνευματικού κόσμου.

Για τον ποιητή ο μεταπολεμικός τεχνολογικός πολιτισμός προξένησε στον άνθρωπο ψυχική και πνευματική αλλοτρίωση, προκαλώντας κρίση και παρακμή των ουσιαστικών αξιών και νοημάτων της ανθρώπινης ζωής. Ο Σαχτούρης δεν μπόρεσε ποτέ να ανεχθεί τις κατεστημένες λογικές συμβάσεις, τα ευδαιμονικά μοντέλα προόδου και τις υποκριτικές ηθικές επιταγές που συνόδευσαν το μοντέρνο πολιτισμό. Αντιμετώπισε τον πολιτισμό της εποχής του ως ένα εφιαλτικό, σκοτεινό, απειλητικό και καταπιεστικό για τις πνευματικές αξίες της ανθρώπινης ζωής περιβάλλον, που του προκαλούσε οδύνη, δέος, ανησυχία, άγχος και αγωνία.

Αν και βρίσκεται στον αντίποδα του πραγματικού σύγχρονου κόσμου του, δεν επιδιώκει την ανατροπή του, ούτε χρησιμοποιεί μια ενεργή επιθετικότητα. Ο αμυντικός του λόγος δεν ενδίδει στην ευκολία των κραυγαλέων καταγγελιών. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να βγάλει το σπαραγμό μπροστά στην κρίση του μοντέρνου πολιτισμού. Στην ποίηση του Σαχτούρη οι δύο κόσμοι δε διαλέγονται, αλλά ούτε συγκρούονται.

Μένουν χωριστοί και ακέραιοι ως δύο διαφορετικά συστήματα ζωής, συγκροτώντας ένα ενιαίο ποιητικό κοσμικό σύνολο για τον ποιητή. Άλλωστε ο Σαχτούρης ποτέ δεν μπόρεσε να συμβαδίσει με τον σύγχρονό του κόσμο. Δεν επιδιώκει την ανατροπή του. Ωστόσο, έχει αναπτυγμένη κοινωνική συνείδηση και μοναδική ευαισθησία για το σύγχρονο άνθρωπο.

Έζησε σε ταραγμένες εποχές, οι οποίες διαμόρφωσαν καθοριστικά την ποιητική του. Η ποίησή του δεν είναι ελληνολατρική, δεν είναι μαχητικά κοινωνική, δεν είναι ερωτική, ούτε ευχάριστη ή ακόμα και εύληπτη. Πρόκειται για ποίηση που εκφράζει τα κοινωνικά αδιέξοδα, την τραυματισμένη συνείδηση και την πνευματική αποτελμάτωση. Είναι πικρή, σκληρή, με μία δυσδιάκριτη ελπίδα για το μέλλον. Κυριαρχεί το παράλογο.

Υπερτονίζει το παράλογο διατηρώντας την τολμηρή φαντασία και την παραίσθηση (κληρονομιά από τον υπερρεαλισμό). Ο κόσμος των ποιημάτων του είναι κλειστός, κρυπτικός, ατομικός (εξ' ου και η δυσκολία άμεσης πρόσληψής τους) με ευαίσθητες κεραίες που συλλαμβάνουν τα μηνύματα της εποχής του. Μπορεί, λοιπόν, με ευκολία να χαρακτηριστεί ως ένας ποιητής του παραλόγου και του συμβολισμού.

Το σαχτουρικό έργο διακρίνεται από ένα ιδιότυπο παραισθητικό στοιχείο. Το παράλογο και ο θάνατος, το υπαρξιακό και το συμβολικό συνδέονται άρρηκτα. Ο εφιαλτικός του κόσμος δεν είναι παρεκτροπή, είναι παραμορφωτικός καθρέφτης του φόβου του Σαχτούρη, είδωλα συμβολικά των μεταπολεμικών υπαρξιακών του αγωνιών μέσα από δαιμονικές και μεταφυσικές εικόνες. Είναι μία εκτρωματική αναπαράσταση ενός βίαιου κι άδικου κόσμου που διακρίνεται από μία κουλτούρα πνευματικών εκπτώσεων.

Το σαχτουρικό παράλογο δίνεται μέσω παραμορφωτικών έγχρωμων σχημάτων, με την αμφίδρομη κίνηση με αναιρετικό χαρακτήρα, μέσω ασύμβατης συνύπαρξη λέξεων που αναιρούν κάθε λογική λεκτική αναμονή, με αφύσικους μετασχηματισμούς που ανατρέπουν ακόμη και τη συμπαντική τάξη και με την εφιαλτική συνύπαρξη παιδικής αθωότητας με σκηνές φρίκης.

Τον απασχολεί ο νέος τεχνολογικός κόσμος, η αλλοτρίωση του ανθρώπου, ο πόνος του. Η μοναξιά και η αλλοτρίωση απ\ τα γράμματα και τις τέχνες (ό,τι συντελεί τον "ουρανό" του, τον πνευματικό κόσμο) αποτελούν τα βασικά του ελατήρια. Θλίβεται ο ίδιος κι αποξενώνεται σε ένα δαιμονικό πολύχρωμο κόσμο γεμάτο σύμβολα. Είναι ποιητής του ατομικού άγχους, αλλά μέσα στο έργο του είναι διάσπαρτος ο απόηχος του άγχους μιας ολόκληρης εποχής. Όμως, η ποίησή του δεν είναι απαισιόδοξη («πάντα θα 'χουμε ανάγκη από ουρανό»).

Αντλεί από τον υπαρξισμό την αγωνία για τη ζωή και τη θέση του ποιητή σε έναν κόσμο εφιαλτικό. Με την ποίησή του αναζητά την αλήθεια, την αυθεντική ζωή, την απελευθέρωση από «πάθη και παθήματα» ανάμεσα στον ουρανό και τη γη και δίνει την εντύπωση ότι ως κλόουν μετεωρίζει και μετεωρίζεται αναζητώντας το νόημα της ύπαρξης.

Σύμβολα από τη φύση, τους ανθρώπους, τα ζώα και τις μηχανές, παραμορφωμένα σε ένα σκηνικό χάους, φρίκης, απόγνωσης και βουβής διαμαρτυρίας. Διακρίνουμε μία χρήση κοινών μοτίβων, όπως το αίμα, τα παιδιά, το φεγγάρι, το μαχαίρι και σταθερά θέματα όπως τα φυτά, τα πουλιά, τα ζώα, ο ουρανός και τα άστρα, ενώ πάντα εντοπίζεται ένα έναρθρο ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος.

Ποίηση εικονιστική, εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του (μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί). Χρησιμοποίει ευρέως χρώματα με μία λιτότητα, κρυπτικότητα και αντιλυρισμό.  Εικόνες με αντιθετική συναρμογή και μεταφορική λειτουργία. Είναι φανερή η αγάπη του προς τη ζωγραφική και ορατές οι επιδράσεις του εξπρεσιονισμού.

Οι δραματικές καταστάσεις δίνονται με επιλεγμένες λέξεις και εικόνες, μεταδίδουν φρίκη, κομματιασμένο κόσμο και πληγωμένη συνείδηση. Τα μοτίβα του (πουλιά, ζώα, ουρανός, ψωμί, ζητιάνα κλπ) επανέρχονται σε κάθε ποιητική συλλογή. Καταλύει την απόσταση ανάμεσα στη γη στον ουρανό, οι μορφές του ανεβοκατεβαίνουν από τη ζωή στο θάνατο και το αντίστροφο ως εκφάνσεις του ίδιου πράγματος. Το ύφος του κινείται ανάμεσα στην οικειότητα και την ανοικειότητα, ξαφνιάζοντας τον αναγνώστη με την παραμορφωτική διάσταση των ποιητικών υλικών από τα οποία αναδεικνύεται η τραγική μοίρα του ανθρώπου ως πάσχοντος όντος, χωρίς καρυωτακική απαισιοδοξία. Η δικαιοσύνη και η λύτρωση αναζητούνται στον ουρανό.

Οι εικόνες του παρουσιάζονται ως στοιχεία της καθημερινότητας, του γήινου και πραγματικού κόσμου, που επεκτείνονται στον ουράνιο και φανταστικό κόσμο δημιουργώντας το ποιητικό φαινόμενο.

Το ποιητικό υποκείμενο (ατομικό ή συλλογικό) βιώνει παθητικά την επίδραση ενός εχθρικού περιβάλλοντος, ενός απειλητικού σύμπαντος διχασμένου μεταξύ γης κι ουρανού. Το υποκείμενο βιώνει μια εσωτερική συντριβή υπό το εφιαλτικό βάρος της -υπερρεαλιστικά απεικονισμένης- φύσης. Η γλώσσα του είναι απλή, ελλειπτική, λιτή, τραγική, σκυθρωπή και σοβαρή. Λεξιλόγιο λιτό, συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος. Ο ποιητής τους συνήθως είναι αγέλαστος, πονεμένος, αηδιασμένος, έντρομος, κατεχόμενος από οράματα εφιαλτικά, λόγω των τραγικών βιωμάτων του, και γι αυτό ακριβώς νοσταλγός ενός χώρου υψηλότερου και καθαρότερου.

Η σταθερή δομή της ποίησής του αποτελείται από μια ιστορία–μήνυμα, τη «σκηνική» διάρθρωση και την «ιδεοπλαστική» εικόνα. Μικρά ποιήματα που ακολουθούν το σχήμα: εμπειρική αφορμή, μετασχηματισμός της εμπειρίας σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση, τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας. Έτσι προκύπτουν τα σταθερά δομικά στοιχεία της ποίησής του: μια ιστορία-μήνυμα, σκηνική διάρθρωση, ιδεοπλαστική εικόνα (εικόνα/ζωηραφιά, που εκφράζει μια ιδέα)

Η σκηνοθετική τεχνική του συγκροτεί ένα σκηνικό μεταμορφώσεων όπου κυριαρχούν το τοτεμικό στοιχείο, οι αρχετυπικές μορφές, τα πλάσματα της παιδικής παραμυθικής φαντασίας και το παράλογο, τα οποία με τη σειρά τους αποκαλύπτουν το ζοφερό βιωματικό κόσμο του Σαχτούρη, που αναζητά την ελπίδα σε έναν άλλο χώρο καθαρό, τον ουράνιο. Έτσι, ο κομματιασμένος του κόσμος είναι το βάθος και το πλάτος ενός επώδυνου βιώματος που μετέτρεψε την παιδική και εφηβική ηλικία σε εφιαλτικό βίωμα.

Υιοθετεί μία υπερρεαλιστική απεικόνιση της καθημερινής πραγματικότητας. Ωστόσο, παραμένει αντιηρωικός ποιητής, εκφραστής και απολογητής της κατακερματισμένης και καθημαγμένης ανθρώπινης ύπαρξης. Ο διαρκής στοχασμός του πάνω στην έννοια της οδύνης, ως βαθύτερη ουσία και μοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης, οδήγησε σε μια λιτή και ξεκάθαρη χαρτογράφηση του εσωτερικού πόνου του σύγχρονου ανθρώπου.