Φιλοσοφία της Ιστορίας IIΙ

Μελετώντας κανείς την Ιστορία ενός λαού ή μιας ευρύτερης χρονικής περιόδου δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί από την έκταση που καταλαμβάνουν οι ενέργειες μεγάλων προσωπικοτήτων, βασιλέων ή άλλων επωνύμων. Το ζήτημα είναι όμως ότι σπάνια κάτι τέτοιο ηχεί στ’ αυτιά μας περίεργα. Από την Αρχαιότητα ακόμα -από τον Ηρόδοτο και το Θουκυδίδη με αποκορύφωση τον ηθικολόγο βιογράφο Πλούταρχο- η ιστοριογραφία στηριζόταν στις πράξεις και τις κρίσεις μεμονωμένων προσώπων και όχι τις γενικότερες οικονομικές ή κοινωνικές συνθήκες που τους γέννησαν ή διαμόρφωσαν την προσωπικότητά τους και επηρέασαν καταλυτικά τις αποφάσεις του.

Τούτη η φιλοσοφία κράτησε μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρά την καινοτομία του Μαρξ που άρχισε να επιδρά στην ιστορική σκέψη μόνο στον Κ΄ αιώνα. Σήμερα βέβαια φαντάζει αστείο ένας ιστορικός να εκφέρει ηθικές κρίσεις για την ιδιωτική ζωή ενός ιστορικού προσώπου. Τούτο βέβαια δε σημαίνει ότι ο ιστορικός δεν εκφέρει αξιολογικές κρίσεις -που αποσπασματικά ορώμενες μοιάζουν πολύ με ηθικές- για ενέργειες.

Το πρόβλημα από την εμμονή των ιστορικών να καθιστούν τους επώνυμους κεντρικά πρόσωπα της ιστορικής κίνησης, είναι πώς δημιουργούν την ιδέα ότι οι εξελίξεις διαμορφώνονται από άτομα. Ωστόσο, το άτομο είναι μέρος μόνο ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού και ενεργεί στο πλαίσιο αυτού. Οι ενέργειές του μπορούν μόνο συνδυαστικά (διαλεκτικά) να εξεταστούν σε σχέση με τις πιέσεις που δέχονται από την ίδια την κοινωνία και τις επιδιώξεις του κάθε κοινωνικού στρώματος.

Βέβαια κάτι τέτοιο δε σημαίνει ότι το άτομο δεν έχει ευθύνες ή ότι δε συντελεί στην ιστορική εξέλιξη. Οι ατομικές ευθύνες είναι σημαντικότατες, αλλά ειδικά στη σύγχρονη και τη μεσαιωνική περίοδο είναι φαιδρό να γράφεται ότι οι χαρισματικοί ή κακοί ηγέτες οδήγησαν με τη στάση ή τις πεποιθήσεις τους στη συγκεκριμένη εξέλιξη, αφού οι πολιτικές εξελίξεις σαφώς και δε διαμορφώνονταν μόνο από την προσωπικότητα του ηγέτη, αφού υπήρχαν σύμβουλοι ή άλλες εξελίξεις που επηρέαζαν τις θέσεις τους. Στην Ιστορία όμως το άτομο, ειδικά όταν εξετάζεται μεγάλη χρονική περίοδος, επηρεάζει μέρος της κίνησης. Ωστόσο, η καταγραφή είναι σημαντική για να δείξει όχι τόσο τις ευθύνες τους, αλλά σημειολογικά προκειμένου να οριοθετήσει τη πολιτική μιας εποχής.

Μελέτη της ιστορίας, όμως, σημαίνει μελέτη των αιτίων[1]. Το κύριο ερώτημα που πρέπει να βασανίζει έναν ιστορικό είναι το γιατί ή -όπως προτιμούν ορισμένοι- το πώς, που βέβαια οδηγούν στον παρονομαστή, της αναζήτησης των ερμηνειών και των εξηγήσεων. Στην ιστορική έρευνα σήμερα δεν υπάρχουν τυχαία γεγονότα, όπως μέχρι το Β΄ ακόμα Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επιλογή της τυχαίας αιτιολόγησης συνδέεται άμεσα με την ιστορία των προσωπικοτήτων και κινείται στο ίδιο αντι-ορθολογικό ιδεαλιστικό πλαίσιο αποπροσανατολισμού της κριτικής σκέψης.

Ο σύγχρονος ιστορικός συνδιαλέγεται με το παρελθόν προσπαθώντας σε κάθε βήμα να διακρίνει τα αίτια και βέβαια να τα ταξινομήσει. Η παλαιότερη επιλογή ως αιτία του τυχαίου σήμερα απορρίπτεται καθώς είναι πολύ βολική αφού αποφεύγεται τόσο η καταγραφή της κοινωνικής εικόνας -για προπαγανδιστικούς σκοπούς- ή η επίπονη αναζήτηση των αιτίων. Κατά του Θουκυδίδη τυχαίο είναι αυτό που αδυνατεί να προβλέπει το άτομο -χωρίς να αποτελεί αίτιο. Κατά τον Καρ η λύση στο πρόβλημα του τυχαίου στην Ιστορία πρέπει να αναζητείται σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο ιδεών[2].

---

Σε μία αλλαγή της σκέψης μας αξίζει να τονίσουμε ότι η Ιστορία σήμερα είναι μια πολυεπιστήμη. Με την επιρροή του Μαρξ (και αργότερα του Μαξ Βέμπερ και των Annalles) και τη μετατροπή της σε λαϊκό -προπαγανδιστικό ή όχι- ανάγνωσμα, η επιστήμη τούτη άρχισε να προσεγγίζει και άλλες άσχετες, ως τότε, επιστήμες, όπως η Οικονομία, η Κοινωνιολογία κτλ. Έτσι, στο μεσοπόλεμο και ως το ’80 ανδρώθηκαν η Κοινωνική, η Οικονομική, η Διπλωματική, η Πολιτική Ιστορία κ.ά.τ.

Στο τέλος του προηγούμενου αιώνα οι νέες πιέσεις[3] και η άνθηση των θετικών επιστημών, της Ιατρικής και της Βιολογίας[4] μαζί με τον ψευδότιτλο εκδημοκρατισμό της κοινωνίας έφεραν στο πλευρό της Ιστορίας επιστήμες που έμοιαζαν ως τότε ασύμβατες. Η Φυσική, η Χημεία και η Βιολογία σήμερα πια εξετάζουν όχι μόνο απολιθώματα, αλλά και καθημερινά ιστορικά ζητήματα, όπως το τι έτρωγαν στην αρχαιότητα ή τα ιατρικά προβλήματα -ασθένειες, λιμοί κτλ- των περασμένων αιώνων[5].

Στο πλευρό ενός ιστορικού σήμερα πια στέκεται η Εθνολογία, η Γεωγραφία και η Ψυχολογία εξετάζοντας διαχρονικά έθιμα ή εγκλήματα του ανθρώπου στη φύση -υπό την πίεση των οικολογικών ανησυχιών- δημιουργώντας την Κοινωνική Ανθρωπολογία[6].

Βλέποντας αξιολογικά όλες τις επιμέρους ειδικότητες εύκολα διακρίνουμε μία πολυδιάσταση της Ιστορία -ανάλογη της Γεωγραφίας[7]. Το πρόβλημα όμως είναι ότι όλες τούτες οι ειδικεύσεις συχνότατα μένουν αποσπασματικές και ανεξάρτητες μη επιτρέποντας στο ευρύτερο κοινό να έχει μία συνολική εικόνα του παρελθόντος. Οι ίδιοι οι ιστορικοί συχνά απέχουν και εκείνοι από τη γενική θεώρηση των παλιών κοινωνιών μένοντας προσκολλημένοι στην ειδίκευσή τους. Η Ιστορία είναι, λοιπόν, μια πολυδιάστατη επιστήμη που όμως έχει την ανάγκη της διαλεκτικής σύνδεσης.

Αξίζει, επιλογικά, να τονίσουμε μια ακόμα παθογένεια της Ιστορίας: εκείνη της έγκαιρης δημοσίευσης των αποτελεσμάτων των ερευνών της. Δυστυχώς, η Ιστορία δημοσιοποιείται τουλάχιστον 20 χρόνια αργότερα από τις έρευνες με αποτέλεσμα τόσο τη λαϊκή φενάκη για το παρελθόν όσο και συγκρούσεις ιδεολογικές για τα νέα στοιχεία[8].

---

[1] Ε. Χ. Καρ, Τι είναι Ιστορία;, εκδ. Γνώση, Αθήνα 199, σελ. 119.

[2] Ε. Χ. Καρ, ό.π., σελ. 137.

[3] Π.χ. το φεμινιστικό κίνημα, το οικολογικό κτλ.

[4] Ανίχνευση DNA, κλωνοποίηση κτλ.

[5] Μέσα από τις αρχαιολογικές -ενάλιες ή χθόνιες- ανακαλύψεις ή βάσει των ανακαλυφθέντων σκελετών ή μουμιών κ.ά.τ.

[6] Η Κοινωνική Ανθρωπολογία ομοιάζει πια με την Κοινωνική Ιστορία εξετάζοντας έθιμα, συνήθειες διατροφικές ενδυματολογικές, τις σχέσεις των δύο φύλων ή κοινωνικούς θεσμούς, όπως ο γάμος, η ταφή κτλ.

[7] Η Γεωγραφία συνδυάζει Εθνολογία, Γεωλογία, Φυσική, Χημεία και Βιολογία και λιγότερο οικονομία και κοινωνιολογία, αλλά συχνά συνοδοιπορεί με την Ιστορία.

[8] Πέρα από τον πρόσφατο καβγά για το κρυφό σχολειό, παλαιότερα είχαμε σύγκρουση για την αξία των μακρυγιάννειων απομνημονευμάτων, ενώ ακόμα η ιδέα των Ελλήνων για τον Όμηρο είναι πως μιλάμε για ένα μόνο -και μάλιστα τυφλό- ποιητή.