Από την ηθική στην ελευθερία ΙΙ

Η ηθική ή η διακριτική στάση μεταξύ καλού και αγαθού και κακού και το πνεύμα ως πεδίο υπέρβασης, αφαίρεσης και ορίζοντα εξέλιξης και αναδημιουργίας αποτέλεσαν δύο βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίχθηκε ο πολιτισμός. Δυστυχώς όμως η ηθική γινότανε άλλοθι εξουσίας ή το πνεύμα άλλοθι ενός υλισμού στο πεδίο των εννοιών, με δογματισμό, με ολοκληρωτική σχέση των ιδεών ή των εννοιών με την εξουσία και ου το κάθε εξής. Η ηθική και το πνεύμα είναι βαθιά αλληλένδετα με το λόγο και την ελευθερία. Είναι θεμελιωδώς προοδευτικές συλλήψεις της ανθρωπότητας. Εκφράζουν την εσωτερική μας οντότητα, την εσωτερική υπερβατικότητα και δε μετέχονται της χωρητικότητας αλλά της βαθύτερης όλων των επικοινωνιών. Εκφράζουν «την αγάπη του νοητού με το αισθητό», την αγάπη του νοητού με το υπερβατικό σε έναν ενιαίο αειφορικό κύκλο.

Και ηθική σε τελική ανάλυση δεν είναι παρά η συνείδησή μας. Είναι οι κανόνες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου και τη στάση του. Ωστόσο, τούτη είναι προσαρμοστική. Εξαρτάται και διαμορφώνεται ανάλογα με τις ιδιομορφίες της κάθε περίπτωσης (κάτι που δε συμβαίνει με τους αντικειμενικούς κανόνες που λειτουργούν ως άκαμπτες γενικότητες), από τον περίγυρό του και την εκάστοτε κατάσταση που αντιμετωπίζεται. Ας μη λησμονούμε όμως ότι οι κανόνες δεν είναι η ασφαλής πυξίδα που θα καθοδηγεί το άτομο στις διάφορες περιστάσεις της ζωής του. Οι κανόνες και οι πάσης φύσης δεκάλογοι χρειάζονται σε εκείνους που δεν έχουν ζωντανή επικοινωνία με τη φωνή της συνείδησής τους και χρειάζονται έναν εξωτερικό παράγοντα να τους επιβάλλει τον τρόπο συμπεριφοράς. Μα, έτσι ακόμη μία φορά η ηθική συνδέεται άμεσα με το σεβασμό και την ελευθερία.

Βέβαια, σε κάθε κοινωνία υπάρχουν και οι λογής φορείς μαζοποίησης. Το σχολείο, τα κόμματα, η Εκκλησία προσπαθούν μέσα από την επικοινωνία να προβάλουν αξίες και να διαμορφώσουν μια κοινωνική ηθική των δικών τους συμφερόντων επιβολής εξουσίας και διαμόρφωσης συνειδήσεων. Εξάλλου, η δημόσια πειθώ (είτε στον πολιτικό λόγο και την κοινωνική κριτική είτε στη σχολική μεταφορά αξιών και την εκκλησιαστική κατήχηση είτε ως πάσης φύσης προπαγάνδα και λαϊκισμό) στόχο έχει τη διάδοση και επικράτηση αξιακών συμπλεγμάτων του πομπού. Η δράση αυτών των φορέων είναι που διαμορφώνει την ευρύτερη κοινωνική ηθική.  Το ίδιο και οι νόμοι που ως φορέας κομφορμισμού αποκρυσταλλώνουν την ηθική και ορίζουν την ελευθερία.

Στην κοινωνία όμως της μετανεωτερικότητας, της άρνησης κάθε παραδομένης αρχής χωρίς συχνά να αντιπροτείνεται κάτι, όπου όλοι έχουν πια το δικαίωμα έκφρασης γνώμης και κρίσης, παρατηρείται το πρωτοφανές φαινόμενο η ηθική και η ελευθερία να απλώνονται και να συρρικνώνονται ως έννοιες ανάλογα με τη διάθεση του καθενός. Ενώ θεωρητικά ορίζονται από την ίδια την αποδοχή της κοινωνίας (ό,τι αποδέχεται η κοινωνία είναι ηθικό κι ελεύθερο να υλοποιηθεί), ένα γεγονός, μία πράξη που αδιάφορα είχε την κοινωνική αποδοχή και άρα ήταν σύμφωνη με την ευρύτερη κοινωνική ηθική, εξαρτημένο απόλυτα από τις δημοσιογραφικές διαθέσεις και κρίσεις, μετατρέπεται σε ανήθικο παραβιάζον την ελευθερία των άλλων πολιτών.

Η κίτρινη τακτική και η σκανδαλοθηρία μέσων επικοινωνίας, αλλάζουν την ηθική απεικόνιση της κοινωνίας και ορίζουν την ελευθερία πολιτών και πολιτικών, έκφρασης λόγου και οικονομικής δραστηριότητας ανάλογα με τα συγκυριακά εκδοτικά συμφέροντα. Και φυσικά τα μέσα διαπαιδαγωγούν και διαμορφώνουν στάσης ζωής. Οι ανεύθυνοι τιμητές των πάντων (πολιτικών, πολιτικών, συντεχνιών κλπ) κρίνοντας με διαφορετικά κριτήρια και στοχεύσεις κάθε φορά, έχουν δημιουργήσει μία ιδιαίτερη σύγχυση ως προς το περιεχόμενο της ηθικής.

Όσο οι τοπικές κοινότητες δεν είχαν επικοινωνία με άλλες, οι παραδόσεις και τα ήθη διαμόρφωναν τη ηθική και τη μετασχημάτιζαν με μικρά βήματα. Η αλλαγή των αξιών της ηθικής και της ελευθερίας του ατόμου διαρκούσε δεκαετίες -κι αιώνες ακόμα- μέχρι να μεταφερθεί σε όλη τη λαότητα. Σήμερα όμως η ταχύτητα διάχυσης των πληροφοριών και ο σκανδαλοθηρικός ανταγωνισμός των μέσων ενημέρωσης, μετασχηματίζουν την κοινή γνώμη αστραπιαία και μαζί της την αντίληψη περί ηθικής.

Αποτέλεσμα όμως αυτού είναι ότι πλέον το περιεχόμενο της ηθικής μεταφράζεται με εντελώς υποκειμενικά κριτήρια. Κάθε πολίτης παραδειγματισμένος από ΜΜΕ και θέτει τα δικά του όρια στην ηθική. Φυσικά, βέβαια, στο πλαίσιο μιας κοινωνίας ολοένα και πιο ατομοκεντρικής, είναι λογικό να οριοθετούνται όλες οι έννοιες με προσωπικά χαρακτηριστικά και ευκαιριακά.