Οι συνέπειες ενός διαζυγίου στα παιδιά

Αφού πρώτα συζητήσαμε και τονίσαμε τη διάσταση που έχει πάρει πια η συχνότητα των διαζυγίων στη χώρα μας και αφού εξετάσαμε τα αίτια των διαζυγίων. Στο παρόν κείμενο θα σχολιάσουμε απλά τις συνέπειες προς τα παιδιά ενώ σε ένα άλλο άρθρο θα αναφερθούμε στις συνέπειες στους δύο συζύγους και εν τέλει θα υπάρξει και μία γενική σύνοψη. Είναι αναγκαίο όμως να δούμε και τις συνέπειές τους, πέρα από ηθικολογίες του αν πρέπει ή όχι να χωρίζει ένα ζευγάρι και με δεδομένη την αντίληψη του γράφοντος για το άμεσο δικαίωμά μας να μπορούμε να ελέγχουμε τη μοίρα μας -και ιδιαίτερα για τις γυναίκες που συνήθως υποκύπτουν περισσότερο στις κοινωνικές απαιτήσεις. Δεχόμαστε βέβαια ως αναγκαία προϋπόθεση ότι οφείλουμε πριν φτάσουμε στο γάμο να γνωρίζουμε το λόγο για τον οποίο τελικά και παντρευόμαστε, όπως επίσης και ότι χρειάζεται αρκετή σκέψη πριν αποφασίσουμε ένα χωρισμό -αν και δε νομίζω ότι παίρνεται εύκολα μία απόφαση διαζυγίου.

Όταν ο κοινός δρόμος, λοιπόν, του ζευγαριού με το πέρασμα του χρόνου διαφοροποιείται και η σχέση ατονεί ή γίνεται ανταγωνιστική και καταπιεστική, οι παράλληλες πορείες απομακρύνονται η μια από την άλλη, η επικοινωνία κόβεται, εχθρότητα και ψυχρότητα εγκαθίσταται ανάμεσα σε αυτούς που κάποτε ήταν ερωτευμένοι και αγαπιόντουσαν και τότε παραμονεύει το διαζύγιο.

Ένα σημείο που όλοι στέκονται όταν ακούν για διαζύγια είναι τα παιδιά που πιθανόν έχει αποκτήσει το ζευγάρι. Είναι αναγκαίο όμως να κρίνουμε την ίδια την ψυχολογία των παιδιών και όχι να βλέπουμε απομακρυσμένοι τέτοιες καταστάσεις. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα καλό είναι να πούμε ότι ένα διαζύγιο είναι προτιμότερο από τους συνεχείς καβγάδες των συζύγων. Τέτοιες δυσάρεστες καταστάσεις φθείρουν την παιδική ψυχολογία και δεν τα επιτρέπουν να αισθάνονται ότι διαβιούν σε ένα ασφαλές συναισθηματικά περιβάλλον. Μπροστά στο ενδεχόμενο αυτό που οδηγεί σε σύνδρομα κατωτερότητας ή και σε βίαιες εξάρσεις προσέλκυσης της προσοχής των ενηλίκων είναι προτιμότερο ένα διαζευκτήριο. Σαφώς και τούτο δεν αποτελεί λύση, αλλά μόνο μία προτιμότερη συγκριτικά κατάσταση.

Ο ίδιος ο χωρισμός αυτομάτως καθιστά τα παιδιά έρμαιο των επιθυμιών των γονέων. Το ελληνικό δικαστικό σύστημα συνήθως προσφέρει τα παιδιά στη μητέρα τους κρίνοντάς την de facto ως το μόνο κατάλληλο γονέα να τα διαπαιδαγωγήσει και θεωρώντας ότι το υπό την έλεγχό της μονογεϊκό περιβάλλον βοηθά στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών. Ωστόσο, και αυτό αποδεικνύεται πλάνη και μάλλον φορτώνει -κι ας ακούγεται αιρετικό- με επιπλέον φόρτο τη ζωή μιας γυναίκας.

Ακόμα και όταν γίνεται λόγος για επιμέλεια και από τους δύο πρώην συζύγους, δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις αναλογικά που κάτι τέτοιο μπορεί να πραγματοποιηθεί. Το συνηθέστερο είναι οι μητέρες -εχουσών την επιμέλεια- να στρέφουν τα παιδιά κατά του πατρός τους. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι μια τέτοια συμπεριφορά δεν είναι εκ των πραγμάτων μία συνειδητή στάση, αλλά προκύπτει μέσα από τη στάση και την κριτική της μητέρας. Άλλοτε όμως είναι συνειδητή και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που δεν επιτρέπουν στον πατέρα να δει τα παιδιά του, κάτι που ενισχύεται και από τη λογική της διατροφής -που μένει σε πολύ χαμηλά επίπεδα αν και είναι για τα παιδιά- και από τη δικαστική αδράνεια να ελέγξουν την εφαρμογή των αποφάσεών τους για την από κοινού εξ αποστάσεων επιμέλεια.

Σε ανάλογο πλαίσιο η μετακόμιση του ενός γονέα σε μακρινή απόσταση (εκτός πόλης ουσιαστικά) δημιουργεί σοβαρές δυσχέρειες στην ομαλή ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού. Από αμερικάνικες έρευνες φάνηκε ότι τα παιδιά και χρόνια ακόμα μετά το χωρισμό των γονέων παρουσίαζαν σοβαρά ψυχο - συναισθηματικά προβλήματα. Οι αρνητικές συνέπειες του χωρισμού παρουσιάζονταν ανεξάρτητα από το ποιος γονιός μετακόμιζε και ανεξάρτητα από τον πραγματικό λόγο ή την αφορμή του χωρισμού. Έτσι, τα παιδιά των διαζευμένων οικογενειών τυχαίνουν χαμηλότερης οικονομικής υποστήριξης -και κυρίως όταν ο απομακρυσμένος γονέας ξαναπαντρευτεί-, νιώθουν περισσότερη ανασφάλεια και στην οικονομική ζωή τους και στη σύναψη ερωτικών σχέσεων. Συχνά αυτά τα παιδιά παρουσιάζουν έντονα επιθετική συμπεριφορά στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και νιώθουν περισσότερη στεναχώρια για το γονεϊκό διαζύγιο θεωρώντας ότι ευθύνονται εκείνα.

Αναλόγως μπορούμε να παρατηρήσουμε σημαντικά αποτελέσματα και αρνητικές συνέπειες σε όλες τις εκφάνσεις της παιδικής ηλικίας. Μία από τις πρώτες αντιδράσεις είναι η άρνηση -που συχνά εντείνεται από τη μητρική ή την πατρική στάση- να αποδεχτούν το γεγονός του χωρισμού, αλλά και ο φόβος εγκατάλειψης και από τους δύο γονείς. Άλλοτε διακρίνεται μία επιθετικότητα και ένας θυμός προς το γονέα που απομακρύνεται. Η κατάθλιψη, η ενοχή και η ανωριμότητα συνδυαζόμενη η τελευταία με ένα περίεργο μαμοθρεπτισμό είναι μερικά μόνο από τα απλούστερα συμπλέγματα που αναπτύσσονται στην παιδική ψυχή.

Σε μεγαλύτερες ηλικίες τα ψυχο-συναισθηματικά συμπτώματα είναι διαφορετικά και συνδέονται με αϋπνίες, με ενοχές και αυτοκατηγορίες και με μία περίεργη επίσης τάση προστασίας των γονιών (συνηθέστερο από κορίτσια προς μητέρες). Οι συχνοί εφιάλτες και η εκρηκτική συμπεριφορά εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά συνδεόμενα με το γονικό διαζύγιο. Άλλοτε εκφράζουν παράπονα για προβλήματα υγείας ή λένε ψέματα. Σε όλα αυτά μπορούμε να συμπληρώσουμε τα προβλήματα παραβατικότητας, αλλά και μια σειρά από αυτοκτονίες που είναι συχνότερες στα αγοράκια. Στα κορίτσια παρατηρείται αδυναμία ελέγχου της ανασφάλειάς τους που εκφράζεται με βουλιμία και απόκτηση βάρους ή με ανορεξικά συμπλέγματα με αποτέλεσμα την αδυναμία.

Από άλλη έρευνα φαίνεται ότι στο διαζύγιο οφείλεται το 63% των αυτοκτονιών εφήβων, το 71% των εγκύων εφήβων, το 90% όλων των αστέγων παιδιών και παιδιών που έχουν εγκαταλείψει τα σπίτια τους, το 70% των ανηλίκων στα κρατικά αναμορφωτήρια, το 85% όλων των παιδιών με συμπεριφορικές διαταραχές. Επιπρόσθετα το 80% των βιαστών, που κίνητρο της τέλεση του εγκλήματος ήταν ο θυμός ενάντια στην κοινωνία, το 71% των μαθητών που εγκαταλείπουν το Γυμνάσιο, το 75% όλων των εφήβων στα Κέντρα Απεξάρτησης, το 85% όλων των εγκλείστων εφήβων στις φυλακές.

Ωστόσο, πρέπει να προσθέσουμε ότι ένα διαζύγιο έχει και συνέπειες στα ενήλικα παιδιά. Συχνά θεωρούν οι δύο σύζυγοι ότι τα τέκνα επειδή είναι ενήλικα δεν θα επηρεαστούν, αλλά έχει φανεί ότι και τούτα επηρεάζονται, αν και σε λιγότερο. Έτσι βλέπουμε διαμάχες μεταξύ των μελών της οικογένειας και άγχος για τη μετά το διαζύγιο προσαρμογή. Παράλληλα, παρατηρείται ανάπτυξη της ψυχοπαθολογίας τους, επιδείνωση των οικογενειακών σχέσεων, ιδιαίτερα ανάμεσα στον ένα γονέα -και συνήθως τον πατέρα- στο παιδί και αλλαγή στη στάση των παιδιών απέναντι στο γάμο και τη δέσμευση.

Σχετικά πάντως με τις επιπτώσεις στα παιδιά οφείλουμε να εξετάσουμε και να απομυθοποιήσουμε ορισμένες κοινά αποδεκτές αιτιάσεις. Έτσι, λοιπόν, καταρρίπτεται η θέση που θέλει αυξημένα τις πιθανότητες για στροφή στην ομοφυλοφιλία των αγοριών. Δεν υπάρχουν τάσεις ούτε και συμπτώματα -εν είναι δα και καμία ασθένεια η ομοφυλοφιλία. Βέβαια, ας θίξουμε το γεγονός ότι συχνά τα αγόρια παρουσιάζουν θηλυπρεπή χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά τους χωρίς απαραίτητα να συνδέονται με συγκεκριμένες σεξουαλικές επιλογές. Η φαινομενικά αυτή θηλυπρεπής συμπεριφορά σχετίζεται άμεσα με τη συμβίωση και το δέσιμο με τη μητέρα και ίσως μεγαλύτερες αδελφές. Ωστόσο, μετά την εφηβεία η πορεία είναι ανάλογη της στάσης των γονέων και του περιβάλλοντος (οικείου και σχολικού) -εξάλλου όλες οι επιλογές μαςκαθορίζονται από το κοινωνικό περιβάλλον. Πιο πολύ ανησυχούν μέσα στη φαλλοκρατική και ομοφοβική μας κοινωνία οι γονείς πάντως παρά υφίσταται πραγματικό πρόβλημα ανάλογης επιλογής.

Παράλληλα, πρέπει να απομυθοποιήσουμε το γεγονός ότι τα παιδιά ενοχλούνται όταν οι γονείς τους παντρεύονται ή όταν συνάπτουν σχέσεις με τρίτα άτομα. Τέτοιες αντιδράσεις συνήθως ισχύουν για τις σχέσεις του πατέρα ο οποίος πέφτει ή θύμα της μητρικής κριτικής ή της έλλειψης επικοινωνίας με τα τέκνα του, αρκεί βεβαίως κάτι τέτοιο να μη γίνει πριν γίνει αποδεκτή η νέα κατάσταση. Τα παιδιά έχει αποδειχθεί ότι όταν αντιλαμβάνονται τα αίτια του χωρισμού αποδέχονται και τη νέα σχέση της μητέρας τους. Φυσικά και δεν επιθυμούν κάτι τέτοιο, αλλά δεν αποδέχονται και τη μοναστική ζωή της μητέρας ή του πατέρα τους. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση είναι αναγκαίο για την ψυχολογική και συναισθηματική τους ισορροπία να έχουν καλή σχέση και με το νέο μέλος. Το σημαντικότερο όμως σύμπτωμα που εμφανίζεται είναι η δημιουργία ενός ανασφαλούς συναισθηματικά περιβάλλοντος.

Στο πλαίσιο αυτό τίθεται το ζήτημα του παιδικής ψυχολογίας όταν το διαζύγιο δεν είναι συναινετικό και γίνεται εν μέσω έντονων δικαστικών αντιδικιών. Τότε πια το τέκνο καταντά επιβράβευση ενός ιδιότυπου αγώνα που σε λίγες περιπτώσεις σχετίζεται με το εκείνο και συχνότερα με την κοινή ή μη  περιουσία των συζύγων. Όμως εκεί αισθάνεται άβολα και σε ανοίκειο περιβάλλον -και σωστά ο νομοθέτης δεν επιθυμεί την παρουσία του σε δικαστικές αίθουσες.