περί της μεσαίας τάξης

Βλέποντας κανείς κριτικά τη μαρξιστική φιλοσοφία δεν μπορεί να αποφύγει το θαυμασμό για την έμπνευση του Μαρξ σχετικά με το υποκείμενο της ιστορίας: το προλεταριάτο. Τούτο το υποκείμενο για πρώτη φορά ερχόταν σε αντίθεση με τις ελίτ που κινούσαν την ιστορία στο πρόσωπο βασιλέων ή άλλων επωνύμων.

Συχνά όμως σήμερα τίθεται μεταμαρξιστικά η αμφιβολία εν τη εξελίξει της κοινωνίας η λειτουργία του προλεταριάτου -με τη στενή έννοια- ως υποκείμενο της ιστορικής κίνησης. Ειδικά στις μέρες μας, όπως τονίζει και ο Jameson[1], με τέτοιο πλουραλισμό των συλλογικών ομάδων, όσο ριζοσπαστική κι αν είναι η εξαθλίωση ή η περιθωριοποίηση της ενδιαφερόμενης ομάδας, αυτή δεν είναι πλέον σε θέση να ανταποκριθεί σε τέτοιο δομικό ρόλο για τον απλούστατο λόγο ότι η δομή έχει αλλάξει και ο ρόλος έχει καταργηθεί. Ο μεταβατικός χαρακτήρας της νέας παγκόσμιας οικονομίας δεν έχει ακόμα επιτρέψει να μορφοποιηθούν οι τάξεις της με κάποια σταθερότητα κατά πόσο μάλλον να αποκτήσουν γνήσια ταξική συνείδηση. Η διάλυση της οποιασδήποτε αντίληψης παραγωγής ή οικονομικής υποδομής και η αντικατάστασή της από τη δεδομένα ανθρωπομορφική έννοια ενός θεσμού σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει πλέον κανενός είδους λειτουργική σύλληψη κυρίαρχης ομάδας, πόσο μάλλον τάξης.

Ο χαρακτήρας των θεωρητικών συζητήσεων από το 1960 δείχνει ότι η αδιαλλαξία των παλαιότερων μαρξιστικών ιδεολογικών διενέξεων δεν ήταν παρά το προοίμιο και η πρώτη χονδροειδής έκφανση της οικουμενικοποίησης μιας “ιδεολογικής κριτικής” που στόχο έχει τον αποπροσανατολιστικό της υποδήλωσης, την ανισορροπία της περιγραφής και τις μεταφυσικές διαστάσεις της ίδιας της πράξης της έκφρασης. Βέβαια, όπως τονίζει και ο Jameson δεν πρέπει να πάψουμε να υπενθυμίζουμε ότι αυτό που αποκαλούμε “τρόπο παραγωγής” δεν είναι μοντέλο βασισμένο στην παραγωγή. Ή ακόμη ότι εμπεριέχει σειρά επιπέδων (ή τάξεων αφαίρεσης), τα οποία θα πρέπει να γίνουν σεβαστά αν δεν θέλουμε να εκφυλιστούν οι σχετικές συζητήσεις μας σε μάταιους αγώνες κραυγαλέας κριτικής[2].

Δε θέλουμε να μπλέξουμε στη φιλοσοφική αναζήτηση ενός ιστορικού τέτοιου υποκειμένου, επειδή ακριβώς ο ιστορικός σκοινοβατεί επικίνδυνα μιλώντας φιλοσοφικά και πολιτικά για τέτοια θέματα. Κινδυνεύει συνέχεια με το παραμικρό λάθος ή ανεπιτυχή έκφρασή του να απεμπολήσει τη σοβαρότητα που θέλει να προσδώσει στο κέιμενό του ή ο ίδιος να τσακιστεί στο πεδίο της απλής γνώμης χωρίς καν την ύπαρξη προστατευτικού διχτυού.

Ωστόσο, οφείλουμε να τονίσουμε ότι το μαρξιστικό προλεταριάτο σήμερα όχι μόνο περιορίζεται αριθμητικά και ανάλογα μεταφέρεται στο λεγόμενο Τρίτο Κόσμο, αλλά αντίθετα βλέπουμε ότι στο δυτικό κόσμο με τον εκδημοκρατισμό και το πλατύτερο άνοιγμα σε κοινωνικές ομάδες της μόρφωσης και το δημοκρατικό οικονομικό μετασχηματισμό αυξήθηκαν τα μεσαία στρώματα που βέβαια οικονομικά και κοινωνικά έχασαν την παλιά τους δύναμη και σταδιακά προλεταριοποιούνται. Ωστόσο, ούτε έχουν συνείδηση ταξικού σχηματισμού -αποφεύγοντας την ιδέα της προλεταριοποίησης- ούτε και είναι τόσο συμπαγής αφού βλέπουν ελιτίστικα τους χειρώνακτες θεωρώντας ότι διαφέρουν ριζικά.

Κοινό χαρακτηριστικό της νέας μεσαίας τάξης[3] είναι η μόρφωση που ενισχύει την ήδη υπάρχουσα ελιτίστικη στάση τους. Παρά την κοινή οικονομική αδυναμία της η μεσαία τάξη διαχωρίζεται σε τόσα πολλά στρώματα που φαντάζει αδύνατη η ταξική συνύπαρξή τους εφόσον πολλά ανώτερα μεσαία στρώματα[4] ταυτίζουν αντι-οικονομικά και αντι-κοινωνικά τα οικονομικά και πολιτικά τους συμφέροντα με εκείνα της δημοκρατικής τάξης. Εξάλλου, η ανταγωνιστική στάση τους προς τα κατώτερα στρώματα[5] είναι αξιοσημείωτη (κάτι που ενισχύεται και από την καταναλωτική ικανότητά τους ως αποτέλεσμα της καλύτερης οικονομικής τους θέσης).

Τι γίνεται όμως με τα κατώτερα μεσαία στρώματα, όλους εκείνους τους πτυχιούχους που συχνότατα είναι σε δυσχερέστερη οικονομικά θέση από τους μικροαστούς; Ουσιαστικά στο δημοκρατικό παγκοσμιοποιημένο μετασχηματισμό το φαινόμενο είναι πια οικουμενικό.

Τα στρώματα τούτα (η λίγο κάτω του συνόλου πλειοψηφία τους) οικονομικά απειλούνται με σύνθλιψη στη βάση της πυραμίδας, ενώ στο δυτικό κόσμο αυξάνεται επικίνδυνα η παραμονή τους στην ανεργία. Ωστόσο, για πρώτη φορά μια τόσο μεγάλη ομάδα έχει το εγγενές στοιχείο της μόρφωσης, ώστε να αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο. Της λείπει βέβαια η τοπική συγκέντρωση (που είδε θετικά ο Μαρξ στις αγγλικές βιομηχανίες για το προλεταριάτο), αλλά τα νέα μέσα επικοινωνίας ουσιαστικά εξαλείφουν την αναγκαιότητα συνύπαρξης. Η μόρφωση αυτή που ο Μαρξ έβλεπε ουσιαστικά να εξασφαλίζεται στα σωματεία και ο Λένιν με τα λαϊκά σχολεία, είναι πια δομικό στοιχείο των κατώτερων στρωμάτων. Αυτή η παιδεία επιτρέπει τη συνειδητοποίηση της μελλοντικής ανέχειας και συχνά οδηγεί στην απογοήτευση για την αποκτηθείσα μόρφωση ακαδημαϊκά, ενώ καθιστά ορατή την προλεταριοποίησή τους. Η χρήση των νέων μέσων επικοινωνίας και η ίδια η γλωσσομάθεια ως απόρροια της μόρφωσης και τα δύο επιτρέπουν όχι μόνο την ταυτόχρονη επικοινωνία, αλλά και το σχηματισμό ιδεών και θέσεων μέσα στην παγκοσμιοποιημένη πια κοινωνίας μας.

Μεταμαρξιστικά -από μόνος του ο όρος θεωρείται αιρετικός- και μέσα στο νέο κύκλο της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς οι αντικειμενικές πια συνθήκες δημιουργίας μιας ταξικής σύγκρουσης με υποκείμενο τα στρώματα αυτά έχουν δημιουργηθεί. Εκλείπουν μόνο οι υποκειμενικές συνθήκες της πλήρους συνειδητοποίησης, που ωστόσο, βλέπουμε ότι εμφανίζονται όλο και περισσότερο τόσο στις “ανεπτυγμένες” δυτικές κοινωνίες όσο και στις “υπό ανάπτυξη”. Τούτο εύκολα αποδεικνύεται με το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης όπως εκφράστηκε βιαίως στο Σιάτλ, στη Γένοβα και αλλού και αποτελούσε καθαρά ταξική σύγκρουση, τόσο με μαρξιστικούς όσο και με μεταμαρξιστικούς όρους.

Οι δημοκρατικές ιδεολογίες με την έννοια των κωδίκων και των συστημάτων λόγων δεν είναι πλέον καθοριστικές. Αλλά αν η ιδεολογία τελείωσε πλέον δεν είναι επειδή τελείωσαν οι ταξικοί αγώνες και δεν υπάρχει τίποτα το ταξικοϊδεολογικό για το οποίο να αγωνιστούμε. Όταν λέμε ιδεολογίες εννοούμε ότι οι συνειδητές ιδεολογίες και οι πολιτικές απόψεις, τα ιδιαίτερα συστήματα σκέψης και τα επίσημα φιλοσοφικά συστήματα που έθεταν θέμα ευρύτερης οικουμενικότητας έπαψαν πια να είναι λειτουργικά ως προς τη διαιώνιση και την αναπαραγωγή του δημοκρατικού συστήματος[6].

Βέβαια δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναζήτησαν το υποκείμενο της ανθρώπινης ιστορίας. Οι αναρχικοί και αργότερα πολλοί αριστεριστές έβλεπαν μία δυναμική στους εξαθλιωμένους λούμπεν[7] ή άλλοτε σχηματικά προσομοιάζουν στο μαρξιστικό προλεταριάτο μικρά ετερογενή κοινωνικά και οικονομικά στρώματα[8].

Είναι όμως ολότελα λάθος να μένουμε στα σχηματικά -όπως πολλοί τα κατέληξαν- μαρξιστικά μοντέλα. Εξάλλου, ιστορικά φαίνεται ότι η ανθρώπινη ιστορία ποτέ δεν κινούνταν από τη συνθλιμένη βάση της κοινωνικής πυραμίδας, αλλά από τα μεσαία και μόνο στρώματα. Οι αρχαίοι βιοτέχνες και έμποροι πολέμησαν για πολιτική ελευθερία και για δημοκρατία και όχι οι δούλοι· οι αστοί στο Μεσαίωνα και όχι οι δουλοπάροικοι αντέδρασαν στις μοναρχικές πολιτικές αξιώσεις και τον φεουδαλικό οικονομικό στραγγαλισμό τους. Τα μεσαία στρώματα ιστορικά έχουν και τη μόρφωση και την ορατή δυνατότητα ελέγχουν της εξουσίας, που τους απαγορεύεται, ενώ οικονομικά πάντοτε ασφυκτιούσαν υπό την πίεση των δούλων-δουλοπάροικων-εργατών φοβούμενοι μη βρεθούν σε τέτοια θέση[9] και αρνούμενοι να υπακούσουν στις απαιτήσεις (οικονομικές και πολιτικές) της εκάστοτε ελίτ.

---

[1] Fredric Jameson, το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 171.

[2] Fredric Jameson, ό.π., σελ. 248.

[3] σ.σ. Αξίζει θεωρώ να διαχωρίσουμε -για χάρη των μη μυημένων στην πολιτική και οικονομική φιλοσοφία- τα ταξικά στρώματα για την καλύτερη κατανόηση του άρθρου.

Έτσι σήμερα στη βάση της πυραμίδας είναι η αγροτική τάξη και ακολουθεί η εργατική (εδώ μπορούμε να εντάξουμε σήμερα και μεγάλο μέρος των εμποροϋπαλλήλων). Έπεται η μικροαστική τάξη (με τα όλα τα συντεχνιακά τεχνικά επαγγέλματα που συνέχισαν να υπάρχουν και μετά το Μεσαίωνα). Στην κορυφή στέκεται το 3-5% του πληθυσμού που απαρτίζει την αστική τάξη.

Στο ενδιάμεσο της πυραμίδας στέκεται η μεσαία τάξη που στηρίζεται επαγγελματικά στις υπηρεσίες (επιστημονικά επαγγέλματα, εκπαίδευση, τουρισμός) και κυρίως σε όλες τις οικονομικές και διευθυντικές ασχολίες. Ουσιαστικά πρόκειται για επαγγέλματα που δημιούργησε η βιομηχανική εξέλιξη έμμεσα ή άμεσα, από τις τραπεζικές υπηρεσίες μέχρι και τις απασχολήσεις πάνω σε εφευρέσεις μετά το 19^ο αιώνα.

[4] Στα ανώτερα στρώματα των μεσοαστών εντάσσονται οι χρηματιστές, οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, οι μεγαλογιατροί και μεγαλοδικηγόροι, οι διευθυντές και στελέχη επιχειρήσεων κτλ.

[5] Εδώ μπορούμε να εντάξουμε σχηματικά όλο το κατώτερο μορφωμένο προσωπικό, τους δημόσιους υπαλλήλους κάθε είδους, τους εκπαιδευτικούς, όσους απασχολούνται με βασικούς μισθούς στον τουρισμό και τις άλλες υπηρεσίες.

[6] Fredric Jameson, ό.π., σελ. 237.

[7] Κάτι που βέβαια παρά τη γεωμετρικής προόδου αριθμητικής τους αύξηση, ειδικά στις G8, δεν έχει πολιτική ρεαλιστική βάση εφόσον η συγκέντρωσή τους εντοπίζεται σε 10 μεγάλα αστικά κέντρα χωρίς γενικότερη αντιπροσωπευτική παρουσία και γιατί λείπει η μόρφωση και η συνειδητοποίηση της ταξικής καχεξίας τους ως απόρροια της απογοήτευσης και της μοιρολατρίας τους

[8] π.χ. φοιτητές, μικροαστούς κτλ

[9] βλ. σεισάχθεια Σόλωνος ή νόμους Λυκούργου στην Αραιότητα, θεσμοί υποταγής των εμπόρων στους φεουδάρχες και τον πόλεμο των ιταλικών πόλεων στους Γερμανούς και Ιταλούς βασιλείς