Φιλοσοφία της Ιστορίας II

Οι διαμάχες γύρω από την Ιστορία που είδαμε να ζωντανεύουν τα τελευταία χρόνια δεν μπορούν να ερμηνευτούν έξω από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο έλαβαν χώρα. Οι συγκρούσεις για την Ιστορία ούτε ελληνικό ούτε νέο φαινόμενο αποτελούν. Ωστόσο, έλαβε ιδιαίτερες διαστάσεις με τη δράση των ΜΜΕ που γνώριζαν την ιδιαίτερη ενασχόληση του κοινού με ένα ζήτημα που εύκολα μπορεί από επιστήμη να γίνει λαϊκό ανάγνωσμα. Στην ουσία οι εκδότες διείδαν μία αλλαγή της ιστορικής μας κουλτούρας. Το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, το διαδίκτυο, η κατάκτηση ότι οι λαϊκές μάζες μπορούν να ασχολούνται με την Ιστορία, έφεραν στο προσκήνιο πολύ κόσμο και άρα και τα ΜΜΕ στο εμπορικό παιχνίδι προβολής της θέσης μας. Βεβαίως η έκρηξη αυτή δεν είχε μια μεθοδολογική ακολουθία.

Έτσι, για τους αρνητές δεν έγινε αντιληπτό ότι η Ιστορία δεν αφορά το παρελθόν, αλλά το παρόν. Η Ιστορία αναφέρεται σε νοητικές αναπαραστάσεις του παρελθόντος στη συγκαιρινή μας περίοδο με όρους σύγχρονους, η Ιστορία γράφεται με σχήματα σύγχρονα. Αμφισβητεί και διαμορφώνει εικόνες του παρελθόντος μέσα από τις παροντικές αναζητήσεις των ιστορικών. Μελετά ξανά και ξανά, ελέγχει τις πηγές υπό το πρίσμα ερωτημάτων-ζητημάτων. Ο Κρότσε διακήρυττε ότι οι πρακτικές απαιτήσεις που αποτελούν τη βάση κάθε ιστορικής κρίσης δίνουν σε όλη τη την ιστορία το χαρακτήρα της “σημερινής ιστορίας”. Όσο χρονικά απομακρυσμένα κι αν φαίνονται τα γεγονότα που εκτίθενται στην πραγματικότητα η ιστορία αναφέρεται σε ανάγκες και καταστάσεις του παρόντος, στο πλαίσιο των οποίων πάλλονται τα γεγονότα αυτά[1].

Εξάλλου, η ίδια η ερώτηση του “ τι είναι Ιστορία ” συνειδητά ή ασυνείδητα αντικατοπτρίζει τη θέση μας στο χρόνο και αποτελεί μέρος της απάντησής μας στο γενικότερο ερώτημα πώς βλέπουμε την κοινωνία πού ζούμε[2].

Σήμερα όμως πολλοί θεωρούν ότι η Ιστορία είναι η απαρέγκλιτη παρουσίαση γεγονότων του παρελθόντος· τη βλέπουν ως μια δογματική καταγραφή συμβάντων μακριά από κρίσεις. Ωστόσο, μια κοινωνία δε διαβάζει μόνο το παρελθόν με συγχρονικούς όρους, αλλά και το παρόν της με τον κώδικα με τον οποίο έχει μάθει να διαβάζει το παρελθόν. Μέσα από την κουλτούρα το παρελθόν ενσωματώνεται στις τωρινές αντιλήψεις για τον χρόνο και τη χρονικότητα[3]. Η αντίληψη αυτή του παρελθόντος εξαρτάται από την παροντική κρίση και σκέψη, επειδή το παρελθόν υπήρχε και πριν το φωτίσουμε όπως ο τάφος του προγόνου. Γιατί ο ιστορικός ως τυμβωρύχος φώτισε μια όψη του νεκροθαλάμου του παρελθόντος, γιατί όπως γράφει και ο Jameson οι μη ζώντες δεν είναι άλλο παρά απόδειξη ότι η αιωνιότητα υπάρχει όντως, ακόμα και στη σύγχρονη εποχή των μεταμοντέρνων μέσων επικοινωνίας· οι χαμένοι είναι συστατικό στοιχείο της όλης επιχειρηματολογίας, καθώς αποδεικνύουν τον κατ’ ανάγκην χαμένο χαρακτήρα του παρελθόντος: όλα τα μεγάλα έργα δε διατηρούν το ίδιο ενδιαφέρον για μας[4].

Η ιστορική αλήθεια είναι πολυδιάστατη. Αλλάζουν τα ερωτήματα που την πλησιάζουν, αλλάζει και η εικόνα μας για το παρελθόν. Ή καλύτερα φωτίζεται υπό τη σκέπη νέων ερωτημάτων ξεφεύγοντας από τη στείρα λογική των καταγεγραμμένων γεγονότων (αφού αυτά γράφονται σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους με ανάλογο τρόπο σκέψης). Συνέπεια αυτού είναι ότι η Ιστορία δε μένει δογματική και ως επιστήμη δεν μπορεί να ακολουθεί μία δογματική παραδοχή του παρελθόντος. Και όλα αυτά σχετίζονται ακριβώς με το τι θέλουμε να μάθουμε, ποιο θέμα θέλουμε να εξετάσουμε[5].

Με νέες αναζητήσεις η Ιστορία γίνεται μέσο αμφισβήτησης της υφιστάμενης κατάστασης. Οδηγεί σε συνειρμικές συγκρίσεις, σε κρίσεις του παρελθόντος και του παρόντος, διατρανώνοντας μια απουσία διάθεσης να υποκύψει το άτομο και η κοινωνία στα παραδομένα. Η αίσθηση ενός κόσμου που αλλάζει είναι εκείνη που δημιουργεί την ιστορική συνείδηση, γιατί αυτή προϋποθέτει τη συνείδηση της αλλαγής[6].

Μια συνάφεια σχέσεων, ένα γεγονός μπορεί να μην ενδιαφέρει μια άλλη εποχή. Εξάλλου, ο ιστορικός βλέπει μια παρελθοντική πτυχή υπό τις προσεγγίσεις του παρόντος του προς το παρελθόν του. Το έργο του ιστορικού καθρεφτίζει την κοινωνία στην οποία αυτός ζει κι εργάζεται. Δεν είναι μόνο τα γεγονότα ρευστά, αλλά και ο ιστορικός[7]. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι το παρελθόν μεταφράζεται με παρόν, αλλά μεταφράζεται μέσα από παροντικούς όρους. Ωστόσο, καθώς το άτομο διαμορφώνεται από την κοινωνία στην οποία ζει, έτσι και ο Ιστορικός ερμηνεύει το παρελθόν και τα γεγονότα που εξετάζει με ένα παροντικό πρίσμα.

Καθώς ο ιστορικός επιχειρεί μία δύσκολη μετάβαση από το ειδικό στο γενικό και προσπαθεί να εξάγει συμπεράσματα -που δυστυχώς συχνά μετατρέπονται σε σχηματοποιημένη φανατική αντίληψη και προπαγάνδα- στην ουσία δεν ενδιαφέρεται μόνο για το μοναδικό, αλλά για το γενικό που εμπεριέχεται στο μοναδικό[8]. Ακόμα και η γλώσσα όμως που χρησιμοποιεί ένας ιστορικός δεν μπορεί παρά να είναι παροντική. Αυτό, ωστόσο, σημαίνει πολύ απλά ότι άλλη έννοια έχουν σήμερα οι λέξεις και άλλη είχαν στο παρελθόν[9].

Ιδιαίτερη σημασία έχει συχνά η αδυναμία να κρίνουμε το παρελθόν λόγω της χρονικής απόστασης· δεν μπορούμε να αναπαραστήσουμε το παρελθόν στην κάθε του στιγμή και στην ανάγκη γενίκευσης και εξαγωγής συμπερασμάτων κάνουμε συχνά το λάθος να κρίνουμε από τη συνολική εικόνα που έχουμε για ολόκληρες –μικρές η μεγάλες- χρονικές περιόδους[10].

Η Ιστορία όμως ως μηχανισμός επιρροής και αντίληψης του παρόντος διά μέσου του παρελθόντος δεν περιορίζεται μόνο στην έρευνα και τη συγγραφή απόψεων, επεκτείνεται στη σύγχρονη πραγματικότητα με τη χάραξη εθνικών συνόρων, με την ονομασία πόλεων, την οδική ονοματοθεσία, τα μνημεία και τους εθνικούς μας μύθους ως και τις εθνικές γιορτές και τις οποίες τελετές (πολιτικές ή θρησκευτικές) και ακόμη τη δική μας ο0νοματοδοσία.

Έτσι, η Ιστορία γίνεται μία επικοινωνιακή διαδικασία ανάμεσα στο ιστορικό που εκφράζει επιστημονικά μια δεδομένη στις αντιλήψεις και αναζητήσεις της κοινωνία και στο παρελθόν. Η επικοινωνία αυτή είναι μια κοινωνική λειτουργία της αμφισβήτησης που δεν βλέπει το παρελθόν ως μονοδιάστατη ολότητα, αλλά ως ευμετάβολη σε νέα δεδομένα κρίση. Έτσι, το παρελθόν μέσα στην επικοινωνιακή διαδικασία αλλάζει· ωστόσο, οι αλλαγές του υφίστανται μόνο στο δικό μας παρόν και με βάση την αντίληψή μας για το μέλλον. Μια αμφίδρομη επικοινωνία ανταλλαγής πληροφοριών και ερεθισμάτων του παρόντος και του παρελθόντος με φόντο το μέλλον είναι η Ιστορία. Πολύ σωστά λοιπόν παρατηρεί ο Fredric Jameson ότι το χρόνο και την ιστορική βιωμένη εμπειρία και την ιστορικότητα τα χρησιμοποιούμε ως διαμεσολαβήσεις μεταξύ της κοινωνικοοικονομικής δομής και του τρόπου με τον οποίο την αποτιμούμε, καθώς και ως προκαταβολικά πριμοδοτούμενη θεματική για μια δημοκρατική σύγκριση[11].

Δεν είναι όμως μόνο τα παροντικά ερεθίσματα που αλλάζουν τη φυσιογνωμία του παρελθόντος, αλλά και οι ερμηνείες των απαντήσεων του προς τα παροντικά ερωτήματα. Τα νέα δεδομένα ερμηνεύονται πάντα από τα σύγχρονά μας ενδιαφέροντα. Όλο αυτό το επικοινωνιακό παιχνίδι της προπαγάνδας που διαμόρφωσε εθνική ταυτότητα, οδήγησε όχι μόνο σε μαζικοποιήσει της γνώσης του παρελθόντος, αλλά σε μία ιδιοποίησή του. Η επιστροφή στην Ιστορία, που παρατηρείται σήμερα παντού απαιτεί αυστηρότερη κριτική της τάχα ιστορικής οπτικής της σύγχρονης δημοκρατίας. Βέβαια βλέπουμε ότι δεν πρόκειται ουσιαστικά για επιστροφή αφού συντελείται μια άνευ προηγούμενου ισοπέδωση και οικειοποίησή της αφού ενσωματώνεται αποσπασματικά ό,τι ενδιαφέρει με παράλληλη συχνά απόρριψη των λειτουργιών της.

Γνωστή είναι η άποψη του Wilhelm von Humbodt ότι καθήκον του ιστορικού είναι να παρουσιάσει αυτό που πραγματικά συμβαίνει με τη μεγαλύτερη ακρίβεια[12]. Ωστόσο, σπάνια το γεγονός από μόνο του φωτίζει την κρίση και τις αιτίες. Πολλά χρόνια μετά και μέσα στην ιδεολογική και κοινωνική ιδιοτυπία του παρόντος, ο μελετητής οφείλει να κρίνει, να φανταστεί εικότως, να αναζητήσεις την αναγκαιότητα του φαινομένου και τους νόμους που το διέπουν[13].

Το παρελθόν αλλάζει γιατί αλλάζει το παρόν. Όσο ευμετάβολο είναι κοινωνικά το παρόν, όσο αλλοιώνεται η παραδοσιακή ιδεολογία, τόσο αλλάζει και το παρελθόν, αφού αλλάζουν τα ζητούμενα και η ιστορική θεματολογία. Εξάλλου, το παρελθόν και τα συμβάντα του διαμορφωμένα σε ένα μακρινό ορίζοντα αποτελούν μια ξένη εμπειρία, αλλοτριωμένη εκ φύσεως από το παρόν. Ερμηνεύεται μόνο εντασσόμενο στο δικό μας σύγκαιρο αντιληπτικό πλαίσιο.

update: Ένα ωραίο κείμενο για τις επικείμενες εκλογές, μία επιστολή διαμαρτυρίας προς το σύστημα που καπηλεύεται κάθε δικαίωμα στην εκλογική διαδικασία, έστω και τούτης της ψευδότιτλης δημοκρατίας.

---

[1] B. Croce, History as the Story of Liberty, London 1941, p. 19.

[2] Ε. Χ. Καρ, Τι είναι Ιστορία;, εκδ. Γνώση, Αθήνα 199, σελ.17.

[3] Αντώνης Λιάκος, ό.π., σελ. 102.

[4] Fredric Jameson, το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 116.

[5] Σχετικά βλ. το προηγούμενο άρθρο. Για παράδειγμα πριν το ’70 οι μεσαιωνικές σχέσεις των δύο φύλων ή η ομοφυλοφιλία στους Μέσους Χρόνους ποτέ δεν απασχόλησαν την Ιστορία. Ωστόσο, η προσέγγιση των θεμάτων τούτων φώτισε τον τρόπο που βλέπαμε το παρελθόν. Τα ερωτήματα όμως τέθηκαν υπό τη σκέπη του φεμινιστικού κινήματος.

[6] Αντώνης Λιάκος, πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; εκδ. Πόλις, Αθήνα 2007, σελ. 85.

[7] Ε. Χ. Καρ, ό.π., σελ. 62.

[8] Ε. Χ. Καρ, ό.π., σελ. 89-90.

[9] Άλλη είναι η φόρτιση της λέξης δημοκρατία στο παρελθόν και τελείως διαφορετική σήμερα ή άλλη έννοια είχε η λέξη πόλεμος το 1918 και άλλη διατηρούμε στις αρχές του 5^ου αιώνα π.Χ. Αλλιώς βλέπαμε τους Γερμανούς στο παρελθόν και αλλιώς σήμερα. Με άλλη φόρτιση γράφεται η λέξη εξορία στα μυθιστορήματα του Λουντέμη και με άλλη έννοια τη θέτει ένα ιστορικός της σύγχρονης περιόδου.

[10] Ακόμα περισσότερο στην καθημερινή μας ζωή έχουμε μάθει να κρίνουμε εκ των υστέρων κάνοντας τους σοφούς. Το ζήτημα είναι -και ιδιαίτερα για την ιστορική κρίση- είναι να βλέπουμε το παρελθόν μέσα από τις επιλογές που εκείνο επέτρεπε.

[11] Fredric Jameson, το μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1999, σελ. 120.

[12] Wilhelm von Humbodt, History and theory, 1996, p.14-18.

[13] Αντώνης Λιάκος, ό.π., σελ. 137.